Terugblik op het conflict in het Midden-Oosten. 2. Publieksreacties en thema's in cijfers
Als nieuws met zo’n grote omvang en snelheid op je afkomt als de afgelopen maanden over het Midden-Oosten, dan kan het zijn dat de ruimte en tijd voor verantwoording en reflectie op een redactie krimpt. Begrijpelijk. Maar programma’s en de Ombudsman zien in de hoeveelheid mails en opmerkingen die binnenkomen dat de behoefte bij het publiek aan uitleg dan juist toeneemt. We zagen het ook tijdens het eerste jaar van de coronapandemie.
Naarmate een onderwerp complexer en de snelheid van nieuwsgebeurtenissen groter is, klimmen kijkers en luisteraars meer en op dwingender toon in de pen. En er zijn weinig nieuwsonderwerpen ingewikkelder om te verslaan dan dit conflict. Je wilt in je nieuwsvoorziening de verschillende invalshoeken zo aan bod laten komen, dat het publiek voldoende toegerust is om zelf te bepalen hoe het er tegenaan kijkt. Maar je wilt ook het publiek meenemen in je afwegingen hoe dat het beste te doen. En dan zal je niet alleen verslaggever maar ook duider van je eigen verslaggeving moeten zijn.
Het gaat er niet om of je de diverse ‘kampen’ binnen je publiek tevreden kunt houden, zoals een krant de Ombudsman vroeg. Dat is geen journalistieke taak, net zomin als het zoeken naar evenwicht, daar komen we in een ander artikel over te spreken. Het gaat om het informeren van je publiek, en dat lukt je alleen als het publiek jou betrouwbaar en geloofwaardig vindt. Verantwoording geven over wat je doet werkt daarbij.
Trusting News is een internationaal platform waarop onder andere wetenschappers het effect van journalistieke verantwoording onderzoeken. Dat platform beschrijft dat je als medium beter zelf transparant kunt zijn. Want dan krijgt het publiek de informatie over hoe je werkt van jou, en gaat het niet zelf invullen hoe het is gegaan. Want die vooronderstellingen over wat je hebt gedaan kloppen zelden en zijn vaak negatief.
De Ombudsman merkt het ook. Publiek is enorm nieuwsgierig naar hoe nieuws tot stand komt. Leg je dat uit, dan vul je een behoefte, een leegte die anders ingevuld zou kunnen worden met negatieve aannames en wantrouwen. Zeker bij nieuws waar het publiek zich zo betrokken bij blijkt te voelen.
Meldingen bij de Ombudsman
Hoe nieuwsgierig was het publiek dan? Bij de Ombudsman meldden zich tussen 7 oktober 2023 en 2024 370 mensen met een vraag of een klacht over de ontwikkelingen in het Midden-Oosten, zo’n 20% van al het contact dat de Ombudsman met het publiek had. Uitgesplitst per omroep/programma leverde dat het volgende beeld.
Waarover het publiek ons mailde, is hieronder uitgesplitst.
Vragen en opmerkingen gingen dus vooral over of nieuwsitems (of hele redacties) wel ‘objectief’ genoeg waren, over de hoeveelheid aandacht die er voor gebeurtenissen was, en er werd (al dan niet terecht) gewezen op fouten. We zullen in volgende artikelen inhoudelijker op een aantal van die vragen ingaan.
Reacties bij programma’s
Wie zich meldt bij de Ombudsman met een vraag of klacht, heeft daarvoor vaak al contact gehad of gezocht met de redactie die het nieuws maakte. Wij vroegen bij enkele nieuwsredacties die dagelijks programma’s maken, naar de publieksreacties in de twaalf maanden sinds 7 oktober 2023.
Uiteraard bij NOS Nieuws, dat als zogenoemde ‘eerstelijns nieuwsredactie’ (de nieuwsvloer die als eerste taak heeft om verslag te doen van het dagelijkse nieuws) de grootste hoeveelheid artikelen, live blogs, radio- en tv-items en producties op diverse sociale media maakt. Het ging daar in totaal om duizenden producties. Te preciseren valt dat niet goed: vraag een zoekmachine naar het aantal geschreven stukken en je krijgt al bijna 2700 hits op het trefwoord ‘Israël’. Zoek je op trefwoord ‘Gaza’ dan gaat het om ruim 2000 meldingen. Waarbij er overigens uiteraard veel overlap tussen beide zal zijn.
In het jaar waarop we terugkijken had de NOS zo’n 65.000 mailcontacten met het publiek, zo vertelde de afdeling Publieksreacties waar deze mails binnenkomen. Uiteraard ging daarvan niet alles over het Midden-Oosten, maar wel een behoorlijk deel: in de eerste maand alleen al zo’n 2.500 van de 7.000 contacten. De talloze reacties onder sociale-mediaberichten zijn hierin niet meegeteld. Maar de redacties – waaronder het NOS Jeugdjournaal, NOS op 3 en NOS Stories – lezen die en reageren daar waar hun publiek komt: op die platforms zelf. Ook met uitleg en verantwoording, zie bijvoorbeeld de video over woordkeuzes die NOS Stories speciaal voor Instagram maakte. Daarnaast reflecteerde de NOS op de eigen berichtgeving, en schreef de hoofdredactie ook een terugblikartikel.
Van de bijna 650 mails die de Ombudsman tussen 7 oktober 2023 en 2024 over alle NOS-berichtgeving kreeg, gingen er 311 over dit conflict. Er werd veel naar de objectiviteit van de verslaggeving gevraagd, bijna de helft van alle mails ging daarover. Verder kwamen er veel opmerkingen over de hoeveelheid aandacht voor gebeurtenissen (“Waarom dit wel en dat niet?”) en over wat als fouten in berichten (onjuiste inhoud) werd gezien.
Publieksinteractie als norm
Voor deze terugblik spraken we ook met EenVandaag (AVROTROS), de actualiteitenrubriek die niet alleen de meeste kijkers trekt, maar ook een opiniepanel heeft én dagelijks tijdens de uitzending via een aparte chatfunctie openstaat voor contact met het publiek. Dit programma heeft publieksinteractie tot norm verheven. Behoorlijk arbeidsintensief en dus kiezen niet alle programma’s hiervoor. Maar het is wel een voorbeeld van hoe het bouwen aan geloofwaardigheid kan werken, en daarmee dus iets dat de Ombudsman toejuicht. Want sinds je met het programma kunt chatten, krijgen wij er nog maar zelden een klacht over. Verantwoording loont, dat schreven we vaker. En in combinatie met directe bereikbaarheid en de bereidheid in gesprek te gaan, loont het extra.
Het zorgt er ook voor dat je goede ideeën en nuttige suggesties van je publiek binnenkrijgt, vertelde deze zogenoemde interactieredactie ons. Ze maakte een grove schatting en kwam tussen oktober 2023 en 2024 op zo’n 1500 keer chatcontact met het publiek over nieuws in EenVandaag over het Midden-Oosten. Meermaals leidden die gesprekken tot speciale video’s en artikelen met uitleg en antwoorden op heel gerichte vragen. Bijvoorbeeld over onderzoek naar en vervolging van oorlogsmisdaden, over vluchtelingenrechten of de rol van de NAVO of westerse landen.
Verder zochten we contact met de eindredactie van VPRO’s Bureau Buitenland. Dat is het enige journalistieke radioprogramma dat – de naam zegt het al – zich vijf dagen per week uitsluitend op berichtgeving uit het buitenland richt. In het jaar waarop we terugblikken zat in zeker een kwart van de ongeveer 250 uitzendingen een gesprek of reportage gerelateerd aan het conflict, volgens een grove schatting van de eindredactie. Daaronder veel diepgaande gesprekken, vooral met experts en correspondenten. We gaan erop in als we kijken naar verantwoording van bronnen en de keuze voor experts.
Meer dan NOS Nieuws
We kijken in deze serie terugblikartikelen dus breder dan alleen naar NOS Nieuws, ook al kwamen daarover de meeste vragen bij ons binnen en meent het publiek nogal eens dat alle journalistieke producties bij de publieke omroepen door de NOS gemaakt worden. We schreven dan dat het journalistieke landschap bij de publieke omroepen uit meer dan de NOS bestaat. En dat omroepen met leden uitgesproken standpunten mogen en zullen innemen. Ook moesten we toelichten dat de Ombudsman niet van één van de omroepen is en ook niet van de NPO (die geen programma’s maakt). De Ombudsman is van en voor het publiek en onderzoekt journalistieke producties van alle omroepen.
Het Nederlandse omroepbestel zit niet heel eenvoudig in elkaar en de onafhankelijkheid van de Ombudsman wordt niet door iedereen direct gezien. Zo schreef een kijker pas na meermaals contact met ons: “Ik zal de NPO en de NOS soms apart benoemen en soms duid ik ze aan als u of uw, dat slaat dan niet op u als ombudsman zoals u zult begrijpen.”
Wij zochten dan het juiste programma bij de gestelde vraag of ingediende klacht, zodat die ter beantwoording op het bedoelde bureau konden belanden. Want publieke omroepen horen transparant te zijn naar het publiek waarvoor ze werken, en over het algemeen willen ze dat ook. Al zullen sommige redacties vanwege de grote stroom reacties ook minder persoonlijke antwoorden hebben moeten geven. Dat kan eigenlijk niet anders. Gebeurtenissen in het Midden-Oosten maken veel los, niet alleen in dit afgelopen jaar.
Artikel 3: Objectiviteit, volledigheid en evenwicht, wel geëist maar niet verplicht
Artikel 4: Terug naar de bron, verantwoording over bronnengebruik en expertkeuze
Artikel 5: Een kwestie van wegen, verantwoording van woordkeus