Kan een fout nog 'gewoon' een fout zijn?

Een videofragment in een uitzending van het NOS Journaal in Makkelijke Taal levert flink wat mails op bij de Ombudsman. De omroep heeft zich dan al gerealiseerd dat er iets is misgegaan en plaatst een correctie. Maar waarom blijven klagers dan boos?

In het kort:
- Een quote van Charlie Kirk in het Journaal in Makkelijke Taal krijgt cruciale context verkeerd mee.
- NOS Nieuws neemt daarom een correctie op in de Herstelrubriek.
- De Code Journalistiek Handelen legt niet op hóe te corrigeren; de Ombudsman raadt aan dat snel, ruimhartig en blijvend vindbaar te doen. 
- Er is geen onderbouwing dat de redactie de quote opzettelijk verknipt zou hebben.  

Op 11 september wordt in de Verenigde Staten Charlie Kirk doodgeschoten tijdens een bijeenkomst op een universiteit. Niet iedereen in Nederland kent hem, dus legt de (inter)nationale journalistiek uit wie hij was en dat niet iedereen een fan van hem was. Daarbij komt van alles aan etiketten langs. Van ‘mediapersoonlijkheid’ via ‘controversieel’ of ‘conservatief activist’ tot ‘extreem-rechts’, ‘seksist’ en ‘racist’.

De uitzending van NOS Journaal in Makkelijke Taal aan het eind van die middag beschrijft wie hij was. En het laat een videofragmentje zien, de presentator zegt als inleiding daarop: “Kirk was populair. Maar er waren ook veel mensen tegen hem en dat komt door zijn ideeën. En dit is Kirk. Hij noemde bijvoorbeeld alle zwarte vrouwen dom.” Daarna zegt Kirk in het fragment: “It's very obvious to us that you were not smart enough to be able to get in on your own. You do not have the brain processing power to otherwise be taken really seriously.”

Er komen die avond enkele mails binnen bij de Ombudsman. Kirk had het hier niet over álle zwarte vrouwen, maar over vier specifieke vrouwen: Joy Reid, Michelle Obama, Sheila Jackson Lee en Ketanji Brown Jackson. NOS Nieuws zou hier met opzet een verdraaid beeld van Kirk geven, “smakeloos”, “giftig” en slecht voor het vertrouwen in de journalistiek, schrijft een kijker. Of de Ombudsman kan zorgen dat er gerectificeerd of genuanceerd wordt?

Herstelrubriek

Bij NOS Nieuws is inmiddels duidelijk dat er hier iets niet goed is gegaan. De volgende dag staat in de Herstelrubriek een bericht met correctie. Daartoe hoeft de Ombudsman dus niet op te roepen.

Kirk bedoelde in de quote die in het NOS Journaal in Makkelijke Taal is gebruikt niet dat “alle zwarte vrouwen dom” zouden zijn. Hij zei over vier specifieke zwarte vrouwen dat ze (in vertaling) “niet genoeg hersenen” zouden hebben. De tekst in de uitzending “was onjuist”, zegt de herstelrubriek, “de versimpeling van Kirks woorden was te kort door de bocht.”

De oorspronkelijke bron laat zien hoe Kirk het over de vier hierboven genoemde vrouwen heeft, hij noemt ze bij naam voorafgaand aan de passage die als quote in de uitzending zit. Samenvatten dat hij alle zwarte vrouwen dom vindt, was dus inderdaad niet juist. En dat corrigeerde de NOS, zoals de Code Journalistiek Handelen voorschrijft. De hoofdredactie van NOS Nieuws legde aan de Ombudsman nog uit: “Hier is de verkeerde context meegenomen.” De correcte context was dus niet dat alle zwarte vrouwen dom zijn, Kirk doelde op de vier in het bronmateriaal genoemde vrouwen. Over hen zei Kirk dat ze te dom waren om op eigen kracht iets te bereiken.

Niet de enige

Klagers bij ons merkten ook nog op dat Kirk niet zou vinden dat “zwarte mensen minder waard zijn”, zoals het NOS Journaal in Makkelijke Taal in de uitzending zei. Waarom rectificeerde NOS Nieuws dat dan niet ook? Omdat daarvoor wel quotes van Kirk voorhanden zijn, al werden die niet in de uitzending gebruikt.

De Ombudsman beluisterde allereerst de bronquote van het gebruikte fragment helemaal. Kirk zegt daarin dat de vier vrouwen de plek van een wit persoon moesten inpikken (“steal a white person’s slot”) om serieus genomen te worden. Even later zegt hij: “We know, we know, it is very obvious to us that you were not smart enough to be able to get in on your own. I couldn’t make it on my own so I needed to take the opportunities from someone more deserving.” Door de vrijwel identieke bewoordingen die eraan vooraf gaan worden ‘de witte persoon’ en degene die iets meer waard zou zijn’’ in enige mate aan elkaar gelijkgesteld.

Maar er is steviger onderbouwing. Kirk maakte op andere momenten opmerkingen over de waarde van individuele of groepen zwarte mensen – niet álle, maar dat zei NOS Nieuws ook niet. Internationale media gaven in fact checks meer voorbeelden van Kirks openlijke twijfel aan de kennis en kunde van bepaalde groepen zwarte mensen (zoals doktoren of piloten). Had je uit Kirks hele oeuvre geput dan had je preciezer kunnen aanwijzen dat en hoe Kirk twijfelde aan de kennis en de waarde van specifieke (groepen) zwarte mensen.

NOS Nieuws bleek overigens niet de enige die wel het deel van de quote van Kirk over de vier zwarte vrouwen opnam maar niet de volledige context. Een voormalige fact checker van de Washington Post kwam een dergelijke weergave ook elders tegen. Hij schreef erover: “Kirk’s original quote is rather objectionable, so there was no need to embellish it.” Als journalist hoef je je soms niet veel meer te doen dan precies te zijn in je beschrijving.

Maatwerk

Een aantal mailers vond dat de correctie van de NOS ontoereikend was. Gezien het bereik en de impact van televisie kan de Ombudsman zich voorstellen dat een correctie in een herstelrubriek op internet kan overkomen als een wat ‘dunne’ reactie op iets dat in een tv-uitzending is fout gegaan. Er waren mensen die ons schreven: “de rectificatie graag als eerste bericht in het journaal. Zodat de kijkers weten dat wat gisteren werd verkondigd als 'waarheid', vandaag onwaar is. Zou dat niet goed zijn voor de betrouwbaarheid van het journaal?”

Dat klinkt misschien als passend, maar is dat niet zomaar. Bij het rechtzetten van fouten is het vaak puzzelen hoe je dat voldoende zichtbaar maar ook proportioneel doet. Over de dilemma’s die hieromheen spelen schreven wij eerder een column en maakten we een podcast. Die geven meer inzicht in het journalistieke hoofdpijnpunt dat rectificeren kan zijn. Want een fout herstellen is maatwerk: er is niet één sjabloon voor.

Wie leest de ‘Correcties en aanvullingen’-rubriek op pagina 18 van de krant als de onjuiste informatie zelf op de voorpagina heeft gestaan? Hoe is ook over enige tijd nog duidelijk dat er met een verhaal oorspronkelijk iets mis was? Moet je altijd corrigeren op het platform waarop je de fout in ging? Begrijpen de mensen die de fout zelf niet op tv gezien hebben dan waar het over gaat? Is een vermelding in een aparte rubriek een passende optie? De afspraken in de Code Journalistiek Handelen schrijven niet voor hoe of waar te corrigeren. Die zeggen heel droog: “Fouten en onzorgvuldigheden worden erkend, hersteld en besproken.” Maar hoe dan? Elke correctie is uniek in soort en impact.

De Ombudsman dringt altijd aan op snel en ruimhartig corrigeren. En daarnaast makkelijk en blijvend vindbaar. Want ook dat laatste is wel eens een punt. De NOS heeft dus een herstelrubriek, en dat is meer dan sommige andere programma’s hebben. Maar je moet weten waar die staat. Soms moet je dan nog een eindje scrollen voor je bij het bericht bent waarnaar je zoekt. Beter gaat het op YouTube. Wie daar nu het NOS Journaal in Makkelijke Taal van 11 september terugzoekt, krijgt permanent onder in beeld de mededeling wat er met het item over Charlie Kirk mis was. En dat zal daar zichtbaar blijven.

Een correctie “wegmoffelen”, noemde een kijker het. Dat is het dus niet. Maar de NOS kan wellicht onderzoeken of de herstelrubriek makkelijker vindbaar gemaakt kan worden? En dan is er bij de NOS ook nog de heel relevante pagina met artikelen die de werkwijze inzichtelijk maken; die staat weer ergens anders. Misschien is er voor alle journalistieke verantwoording tezamen wel één praktische plek te bedenken?

Meer uitleg

Mails aan ons bevatten allerlei aannames en veronderstellingen over wat NOS Nieuws zou hebben willen framen, zeggen of juist verbergen. De term “kwade opzet” viel geregeld. De hoofdredactie zei tegen ons: “De gretigheid waarmee opzet verondersteld werd… maar dat werp ik verre van me.” Maar ‘zomaar een fout’ kon het echt niet geweest zijn, schreven sommige mensen dan.

Je kunt nooit voorkomen dat een deel van je kijkers zelf gaat invullen dat je redactie een agenda heeft. Ook al is daar niet meer ondersteuning voor dan buikgevoel of ins Blaue hinein interpretieren. Toch is een fout vaak echt domweg een fout.

Het kan helpen als je – wanneer dat kan – ook en meer transparant bent over datgene in het werkproces wat leidde tot de fout, niet alleen over wat de fout zelf was. Voor de journalist is zijn of haar werkwijze helder, voor het publiek kunnen er stappen inzitten die het niet kent of verwacht maar die er wel bij horen. Dat blijven uitleggen kan nooit kwaad.

Het publiek was door het ontbreken van de juiste context bij het videofragment van Kirk tekortgedaan. Dat werd in een correctie toegegeven. Dan mag je als kijker best die correctie te kort of dun vinden, dat is je eigen mening. Maar je kunt daaruit niet de conclusie trekken dat hier sprake was van kwade wil op de redactie. Dat kunnen wij – gebaseerd op onze kennis en analyse van het journalistiek handelen van deze redactie – op geen manier onderbouwen. Maar weet zeker: dát er fouten worden gemaakt, vindt een redactie erg genoeg.