Biologische wijn onder een vergrootglas

Zat er onjuiste informatie in een uitzending van EenVandaag over problemen rond de certificering van biologische wijn? De organisatie Skal Biocontrole, die verantwoordelijk is voor de certificering in Nederland, vond van wel en trok aan de bel. Eerst bij de verantwoordelijke omroep (AVROTROS), maar uiteindelijk ook bij de Ombudsman. En er was meer dat volgens de organisatie journalistiek niet op orde was in het item.

In het kort:
- Skal Biocontrole vond dat EenVandaag onjuiste informatie gaf over biologische wijncertificering en diende een klacht in bij de Ombudsman.
- Redacties mogen zelf bepalen welke informatie ze wel of niet meenemen in een item. Ook wie ze aan het woord laten is aan een redactie zelf.
- De Ombudsman heeft geen feitelijke fouten gevonden, maar uitleg over Skal en de kosten van certificering had duidelijker onderbouwd kunnen worden.

“De journalist en redactie van EenVandaag hebben zich vooral laten leiden door (de belangen van) de wijnhandelaren en hebben met een suggestief item alleen het (vooringenomen) standpunt willen uitdragen dat biologische certificering zinloos en duur is,” schreef Skal Biocontrole aan de Ombudsman. “Het item op zichzelf én de werkwijze van journalist en redactie getuigen niet van objectieve en gedegen journalistiek, hetgeen van een publieke omroep als AVROTROS wel mag worden verwacht.”

Het item zou dus een gekleurd beeld laten zien, dat volgens de organisatie niet klopt. Dat eerste is in het pluriforme omroepbestel niet per definitie een probleem. Een ledenomroep mag volgens de mediawet een bepaald standpunt innemen. Sterker nog, de omroep wordt geacht een bepaalde stroming te vertegenwoordigen en dat kan dus een specifieke blik op een onderwerp opleveren.

Als er echter dingen zijn die feitelijk niet kloppen, dan is er wel een probleem. In de Code Journalistiek Handelen, die voor alle redacties van de publieke omroepen geldt, staat immers: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.” Als er aantoonbaar onwaarheden of fouten in de journalistieke productie staan, dan moeten die volgens de code hersteld worden.

Volgens de organisatie waren er meerdere feitelijke onjuistheden aan te wijzen in het item van EenVandaag: “De in het item opgenomen beweringen/gepresenteerde ‘feiten’ zijn “(…) grotendeels onjuist, niet gecheckt en schadelijk voor de beeldvorming van de taak en organisatie van Skal.” De Ombudsman zal kijken of wat de organisatie zei klopte. Al zal de feitencheck marginaal moeten blijven. De Ombudsman is geen factchecker en zal niet het volledige journalistieke onderzoek over doen.

Verkoop, winst en certificaten

In het item van EenVandaag draaide het om de klacht van Nederlandse wijnhandelaren met een webshop. Zij moeten, volgens de Europese wetgeving, gecertificeerd zijn om naast gewone wijnen ook biologische wijnen te mogen verkopen. De wijnhandelaren die EenVandaag aan het woord liet, zijn het niet eens met het feit dat ze een certificaat nodig hebben, omdat ze zelf niets veranderen aan het product dat ze verkopen. De wijn en de fles waar het inzit blijven hetzelfde en daarom is, volgens deze handelaren, certificering onnodig. Sterker nog, zo is hun claim, het is een “verdienmodel”.

In het item ontstaat het volgende gesprek tussen interviewer en geïnterviewde:

Verslaggever: “En Skal zegt, luister eens, we hebben jullie website bezocht. Daar zien we dat u biologische wijn aan het verkopen bent."
Wijnhandelaar: “Ja, en daarmee overtreed je dus de regel dat je dat eigenlijk niet online mag doen.”
Verslaggever: “Tenzij je gecertificeerd bent.”
Wijnhandelaar: “Tenzij je betaald hebt.”
Verslaggever: “Is dat een hele ingewikkelde studie die erachter zit voor je zo'n certificaat krijgt?”
Wijnhandelaar: “Nee, je moet betalen. Dan heb je je certificaat.”
Verslaggever: “Dat is alles. Je hoeft alleen te betalen?”
Wijnhandelaar: “Ja, je moet betalen.”

De kijker zou hier het idee kunnen krijgen dat de enige handeling die gedaan wordt om het certificaat te krijgen het betalen van een rekening is. Voor de wijnverkoper is dit waarschijnlijk ook de realiteit. Voor Skal, die de certificaten uitgeeft, is dit niet het geval. Zo schrijft de organisatie aan de Ombudsman. “Skal is een zelfstandig bestuursorgaan (zbo) en ziet erop toe dat het biologisch produceren, bewerken en verhandelen van producten voldoet aan de biologische EU-regelgeving, de Nederlandse Landbouwkwaliteitswet en de reglementen en grondslagen van Skal Biocontrole. Een certificaat moet worden aangevraagd (dus niet gekocht) en kan na een toelatingsonderzoek door Skal aan een exploitant worden verstrekt als aan de voorwaarden is voldaan.”

Het is volgens Skal dus niet zo dat er enkel betaald hoeft te worden. Op de website van de organisatie is terug te vinden welke stappen er allemaal gezet worden voordat tot certificering wordt overgegaan. Volgens Skal wordt door het item echter de suggestie gewekt dat het certificaten ‘verkoopt’. Dat is echter niet wat in het item gesuggereerd wordt door de spreker in de reportage van EenVandaag. Het draait er hier niet om of Skal wel of niet iets doet, maar vooral of de winkelier iets moet doen, anders dan betalen, om het certificaat te krijgen. Dit is ook hoe de redactie deze conversatie uitlegt als de Ombudsman er naar vraagt.

De Ombudsman heeft begrip voor deze uitleg, maar ook voor de uitleg van Skal. Het kan dat een deel van de kijkers hier niet precies weet wat nu bedoeld wordt. Een korte uitleg over welke controles er door Skal worden gedaan voor het verkrijgen van de certificaten had mogelijke verwarring kunnen voorkomen. Dat had bovendien geen afbreuk gedaan aan het journalistieke verhaal dat EenVandaag hier probeert te vertellen.

Dat een extra check en iets meer uitleg het item beter hadden gemaakt geldt ook bij een andere klacht die de organisatie heeft over het item van EenVandaag. In het item komt naar voren dat de certificering in het eerste jaar zo’n 1000 euro kost. Skal bestrijdt in haar mail aan de Ombudsman dit bedrag. Volgens de organisatie kost het in het eerste jaar maximaal 836 euro. De wijnhandelaren die aan het woord komen in het item zouden zelfs nog minder kwijt zijn, zo schrijft Skal: “Voor een webshop met minder dan 50.000 euro omzet aan biologische producten (een ondernemer hoeft zich dan alleen maar te registreren), oftewel de categorie waar vrijwel alle bij de Unie van Slijterijen aangesloten wijnhandelaren toe behoren, is dit dus 535 euro in het eerste jaar (…) De journalist/redactie heeft dit niet bij Skal gecheckt.”

Op de vraag van de Ombudsman hoe EenVandaag op dit bedrag gekomen is, schrijft de redactie: “Het bedrag van 1000,- euro is gebaseerd op wat de slijtersvereniging aangaf te betalen, door ons ietwat grofweg afgerond naar 1000,- euro. Dit doet echter niets af aan de principiële kwestie; waarom betalen voor certificatie terwijl je niets verandert aan het product?” De precieze hoogte van het bedrag doet inderdaad niets af aan de centrale boodschap van het item, maar toch is het slordig om een onjuist bedrag de wereld in te helpen. Het was beter geweest om het bedrag dat de slijtersvereniging noemde te checken en te onderbouwen, zodat ook de kijker kon weten waar dit bedrag vandaan kwam. Dit had het item alleen maar sterker gemaakt.

Wederhoor

De laatste klacht van Skal gaat over de manier waarop wederhoor gehaald is. Volgens Skal was niet zij maar het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) de aangewezen instantie geweest om navraag te doen naar de certificering. Aan de Ombudsman schrijft Skal: “Verder heeft de redactie geen navraag of wederhoor gedaan bij het Ministerie van LVVN, terwijl de journalist (de subsidie van) het ministerie aan Skal wel aanhaalt in het artikel en het ministerie uiteindelijk eindverantwoordelijk is voor naleving van de Europese regelgeving.”

Wie er aan het woord komt in een item of artikel is volledig aan een redactie zelf. Die redactionele autonomie is vastgelegd in de wet en ook de Ombudsman mag en wil daar niet aankomen. De Ombudsman heeft bovendien begrip voor de keuze die hier door de redactie gemaakt is. Dat de handelaren in het item van EenVandaag vooral klagen over controleur Skal is logisch. Dat is immers de instantie die hen komt controleren en boetes oplegt. In dat licht is het dan ook logisch om wederhoor te halen bij die controle-instantie. Die kan immers uitleg geven over wat ze precies doen en waarom. Wat die instantie echter niet kan, is het beleid veranderen. De regels worden gemaakt in Den Haag en Brussel. Daar is vastgelegd dat dit de spelregels zijn. Het had de kijker van EenVandaag een completer beeld opgeleverd als ook daar vragen waren neergelegd.

De Code Journalistiek Handelen zegt over het halen van wederhoor: “Omroepmedewerkers passen hoor en wederhoor toe bij personen en/of bedrijven/instanties die in een productie worden beschuldigd. Wie beschuldigd wordt, krijgt voldoende gelegenheid om te reageren en bij voorkeur in dezelfde productie.” EenVandaag heeft zich aan deze bepaling gehouden door met Skal te gaan praten. Maar zoals Skal betoogt, had er ook een andere keuze gemaakt kunnen worden. Die keuze is echter aan de redactie.

Een afgerond interview

De Ombudsman keek ook naar een andere claim van Skal. Namelijk dat hun directeur in het wederhoorgedeelte van het item bewust op een bepaalde manier is neergezet. “Het laatste shot dat in de uitzending is getoond (waarbij zij even ‘stilviel’) is opgenomen na het beëindigen van het “formele” interview. De directeur was zich er niet meer van bewust dat de camera nog draaide, omdat op dat moment richting haar al was aangegeven dat het interview klaar was. In haar beleving is dit dus bewust gemonteerd om haar “ongemakkelijk” te laten overkomen.”

Hoe een redactie haar wederhoor vormgeeft is, zoals al eerder aangegeven, aan een redactie zelf. Maar als hier inderdaad een quote zou zijn gebruikt die opgenomen was nadat het interview beëindigd was, is er ethisch gezien mogelijk wel een probleem. In de Code Journalistiek Handelen staat “Omroepmedewerkers maken afspraken met bronnen over de status van hun medewerking (voor publicatie, voor achtergrondinformatie, off the record).” Je zou kunnen beargumenteren dat het hier ging om een deel van het gesprek dat niet meer voor publicatie was. Of dat zo is, hangt af van wat er precies ter plaatse is gezegd tijdens het interview.

Hiervoor hebben we in ons onderzoek ook gekeken naar de ruwe beelden van het interview. In tegenstelling tot wat Skal beweert, hebben wij niet kunnen ontdekken dat er antwoorden zijn gebruikt die opgenomen zijn na de beëindiging van het interview. De Ombudsman heeft dan ook geen aanwijzingen dat hier sprake zou zijn van een bewuste montage om de spreker “ongemakkelijk” te laten overkomen. Dat de geïnterviewde dit gevoel heeft overgehouden aan het interview is voor haar vervelend, maar valt de redactie in dezen niet te verwijten.

Conclusie

Biologische wijnwinkels met een webshop betalen voor een certificering die volgens die handelaren duur en niet nodig is. Dat was de kernboodschap die de redactie van EenVandaag het publiek wilde meegeven. Voor het vertellen van dit verhaal heeft de redactie zich strikt formeel gehouden aan de regels van de Code Journalistiek Handelen. Toch zit er journalistiek gezien ruimte voor verbetering.

Zo was het voor het publiek interessant geweest om ook het ministerie aan het woord te laten om meer te weten te komen over waarom de certificering volgens de beleidsmakers toch nodig is. Ook was het goed geweest om de bedragen die in het item en het begeleidende artikel genoemd worden beter te onderbouwen. Bij een deel van de kijkers kan nu bovendien het idee ontstaan dat er niets gedaan wordt voor het geld dat betaald wordt voor de certificaten. Dit wordt nog eens versterkt door het gebruik van het woord ‘winst’ als er wordt gesproken over de bedragen die Skal binnen krijgt.

Heeft de redactie van EenVandaag dan verkeerd gehandeld, zoals Skal betoogt? Daar heeft de Ombudsman op basis van de Code Journalistiek Handelen geen aanwijzingen voor gevonden. Wel was het mogelijk om andere keuzes te maken. Dit is echter aan een redactie zelf. Die keuzes zullen niet voor iedereen tot volle tevredenheid zijn. Vooral als je zelf onderdeel bent van het verhaal kan het voelen alsof er 'iets' niet klopt. Volgens Skal was dat hier ook daadwerkelijk het geval. Er zouden feitelijke onjuistheden zitten in het verhaal. De Ombudsman heeft in de marginale check geen grote feitelijke fouten kunnen ontdekken. Het enige waar wat de Ombudsman betreft vraagtekens bij te zetten zijn, is de hoogte van het bedrag dat wijnhandelaren kwijt zijn aan de certificering. Dit bedrag kan, volgens Skal, oplopen tot 836 euro. Dit afronden naar 1000 euro is wel kort door de bocht. Een nadere specificering in het artikel zou op zijn plaats zijn.