De magie van Deventer

Je verzamelt in één weekend ruim negenhonderd journalisten in een prachtige binnenstad van beloopbare omvang. Voor bijna tachtig panels over het vak. Wat gebeurt er dan met het team van de Ombudsman? Dat wordt er enorm vrolijk van, zeker ook van de sessies met het publiek.

In april 2024 ging de coördinator journalistieke verantwoording van Team Ombudsman naar een journalistiek congres in Perugia. Moet dat nou, Ombudsman, naar het buitenland om met je vakgenoten te praten over wat je bindt, uitdaagt, het hoofd pijnigt of inspireert? Blijkbaar moest het. Maar ons teamlid kwam wel terug met een missie: zoiets dichter bij huis opzetten. Want niet iedere Nederlandse journalist die in het vak wil blijven groeien, kan daarvoor de grens over.

Half september 2025 – nog geen 18 maanden later – was het zover. Twee dagen lang was de binnenstad van Deventer het centrum van journalistieke ontmoeting, discussie, kennisdelen en netwerken. Twee dagen waren te kort voor alles wat er langskwam. Dankzij een klein maar o zo professioneel team, honderden vrijwilligersuren en meer dan 170 sprekers en trainers werd een idee werkelijkheid: het eerste Nederlandse Journalistiek Festival. Allemaal gratis en openbaar toegankelijk, door crowdfunding en geënthousiasmeerde fondsen en sponsoren.

Bloemkolen en meer

Voor Team Ombudsman waren allereerst de fysieke ontmoetingen tussen journalistiek en publiek interessant. Want als je taak onder meer is een brug te zijn tussen de twee, kan er niet genoeg gesprek zijn. Maar ‘publieksinteractie’ lijkt ook een toverwoord: doe je eraan, dan komt het wel goed met je als medium of publicatie.

De ombudsman had als beginnend redacteur een directeur die over het publiek zei: “Willen ze bloemkolen, dan krijgen ze bloemkolen.” Maar zo werkt het in de journalistiek toch niet? Wat wil dat publiek echt van de journalistiek? Waar is journalistiek voor? Om te informeren? Om te activeren? Moeten we in het vak beter leren luisteren? Hoe en naar wie dan?

Je hebt als journalist een verantwoordelijkheid, naar de samenleving, voor wat je brengt en voor hoe je omgaat met de mensen waarover het nieuws gaat. Zeker bij de publieke omroep, die een wettelijke taak heeft en mag werken met publiek geld.

Publiek op het podium

Het contact met het publiek stond in verscheidene sessies centraal in Deventer. EenVandaag vertelde over het door de Ombudsman eerder besproken en geprezen interactieteam. Sinds dat bestaat en het publiek – ook tijdens de uitzending – kan chatten met de makers van het programma, is het bij de Ombudsman bijna stil geworden qua vragen of klachten over het programma. De lijnen zijn kort, de redactie doet ideeën op en vragen of klachten komen terecht waar ze horen. De redactie deelde op het festival zelfs een handboek over hoe je het publiek bij je werk betrekt.

Journalisten-in-spé van de Hogeschool Windesheim zetten een Deventer Zaal verderop een groep nieuwsgebruikers in de spotlights. Hen werd niet zozeer gevraagd naar hun mening over het nieuws, meningen horen we genoeg. Wel was de vraag hoe voor hen in de toekomst journalistieke informatie relevant kan blijven. Een goede vraag, want de dag is kort en de focus snel versnipperd. Er kwam veel ter sprake: van aandacht voor het persoonlijke verhaal tot wie je nog vertrouwt als het om nieuws gaat. De studenten studeren op de antwoorden en zullen er het vakgebied over blijven informeren. Opvallend: veel grijzende koppies en weinig jongere, diverse stemmen onder het ondervraagde publiek. Maar misschien is dat voor de hele journalistiek wel een manco aan het worden?

NOS Nieuws zette het publiek letterlijk óp het podium, en hier was het gezelschap dat de zaal een spiegel voorhield een ietsje diverser. De journalisten in de zaal bestookten het podium met vragen. Wie mis je in onze berichtgeving? Wat laten we liggen? Stellen we de goede vragen? Ken je de weg naar de journalistiek als je je verhaal kwijt wilt? Hier werd niet gevraagd om bloemkolen maar gezocht naar een recept om er een gezonde maaltijd van te maken.

Ook hier vroegen de gasten eensgezind om meer persoonlijke verhalen en om het vermijden van stereotypen. De Ombudsman hoorde daarnaast de roep om het laten zien van patronen in het nieuws in plaats van incidenten. En wees kritisch, zei één van de gasten, “roep de politiek ter verantwoording.” De Ombudsman vatte aan het eind van de sessie een aantal wensen van het podium samen: “Waar zijn dingen ooit vandaan gekomen en waar gaan we naartoe? Dus trek die lijnen langer, maak de patronen zichtbaar. En laat ons alsjeblieft geen statistiek en geen nummer zijn. Laat ons echte mensen zijn, met onze echte verhalen.”

Ook de Ombudsen van de kranten en van de Publieke Omroepen waren te vinden op het podium in Deventer.

Wat moet je weten?

Wat de Ombudsman ook bezighield, was de vraag wat het publiek nodig heeft om vertrouwen te hebben in journalistieke programma’s en de makers ervan. De opmerking “ze moeten integer zijn” kwam een aantal maal langs. Maar wat dat concreet inhoudt, bleek niet zo simpel in te vullen. Transparant zijn over wat je doet, hoorde er in elk geval bij.

Vier correspondenten die werkten in autocratische landen gaven een inkijk in wat hun werk daar inhield. De benen hingen buiten om Mitra Nazar, Eva Cukier, Kysia Hekster en Marieke de Vries te horen vertellen. Van China tot Rusland en van Washington tot Ankara, wat doe je als je bronnen steeds banger worden? Als er vanwege internationale sancties geen geld meer uit de muur komt? Als je collega’s worden opgepakt of je zoveel tijd kwijt bent aan je eigen veiligheid dat je aan verhalen maken minder toekomt dan je ambitie is? “NOS hanteert de regel ‘Als je er met een kogelvrij vest heen moet, dan gaan we er niet heen’,” zei Marieke de Vries. Maar je gaat ook niet steeds vertellen hoeveel last je hebt van een meekijkende staat, zeiden ze alle vier: “Daar gaat het niet om, het gaat om de verhalen die we wel vertellen.” 

Toch zeiden ze ook dat de omstandigheden uiteraard van invloed zijn op wat ze kunnen maken. “Dat heb ik opgeschreven toen ik aan het eind was van mijn correspondentschap,” vertelde Nazar. Het is wat correspondenten vaker doen, en dan maken ze er een goed boek over. Maar hoe jammer dat dat achteraf moet.

Want het is van belang voor het publiek om ook die omstandigheden te delen, zeiden de ombudsen van Trouw, NRC en de publieke omroepen die later op datzelfde podium ondervraagd werden. Graag zoveel mogelijk transparantie, beste journalisten. Want wat het publiek niet weet, gaat het zelf invullen met vooronderstellingen. En die sporen zelden met de werkelijkheid. Dan is de aanname bijvoorbeeld: ‘die journalisten zijn ergens niet, dus zullen ze daar wel niet over wíllen berichten’. Terwijl een correspondent ergens misschien helemaal niet heen kán. Neem bijvoorbeeld Gaza, daar komt al bijna twee jaar geen buitenlandse journalist meer in. Dat heeft niets te maken met een agenda van de media maar alles met de agenda van degene die het land bestuurt.

Blijf je verantwoorden. Als het kan in een echt gesprek. Van bibliotheektheater tot poppodium-café was dat de publieksboodschap van NLJF2025. Meer van dit alles, dus graag. Met nog meer publiek erbij dan nu al het geval was. Eén keer per jaar moet het hopelijk kunnen. See you next year, same time, same magic? De Ombudsman is ervoor.