De valkuil van incomplete bronnenpresentatie

De Oekraïense president Zelensky zou hebben beweerd dat gasten van de Russische Dag van de Overwinning in Moskou moesten vrezen voor hun leven. Althans, dat is wat een kijker voorbij zag komen in een uitzending van Ongehoord Nieuws. De kijker vond dit vooral opvallend, en zelfs verdacht, omdat deze bewering alleen door Ongehoord Nederland zou zijn opgepikt. Waarop baseerden de redactieleden van Ongehoord Nieuws deze bewering?

In de uitzending van Ongehoord Nieuws vertelde een redacteur over het interview dat hij enkele dagen voor de Russische feestdag op 9 mei had gehad met de ambassadeur van Rusland, Vladimir Tarabrin. Als tafelgast bij ON! vertelde deze redacteur dat de Oekraïense president Zelensky had gezegd “dat hij niet kan instaan voor de veiligheid van de buitenlandse regeringsvertegenwoordigers die de parade op het Rode Plein zullen bijwonen”. In de getoonde interview-delen legde deze redacteur het ook voor aan de Russische ambassadeur en vroeg hem om duiding.

Getoonde titels

De kijker - die in de mailbox van de Ombudsman terecht kwam - had deze bewering nergens anders gezien. Maar tijdens de uitzending werden wel twee artikelen in beeld getoond met titels, namen van de nieuwsorganisaties en publicatiedata erbij. Dit laat zien dat de redactie wél bronnen had voor wat in de uitzending te zien was. Door de bronnen te laten zien, geeft de redactie de kijker de kans om de bronnen zelf op te zoeken en de informatie te wegen. Dit is in overeenstemming met wat er in de Code Journalistiek Handelen staat over het geven van bronnen: “In producties worden in beginsel de bronnen vermeld.”

Een aanzienlijke groep kijkers zal echter enkel de titels zien die tijdens de uitzending in beeld verschenen en de achterliggende artikelen niet lezen. Die titels zóuden geïnterpreteerd kunnen worden zoals de redactie van ON! dat deed: “Dreiging van Oekraïense aanval op Russische parade?, “Zelensky zou alle krediet verliezen”, zegt defensie-expert Roger Housen” van de Belgische nieuwsorganisatie HLN en “Kyiv can’t guarantee safety of foreign leaders on May 9 in Moscow, Zelensky says” van de Amerikaanse nieuwsorganisatie POLITICO. Deze titels tonen sterke gelijkenissen met de bewering in de uitzending van Ongehoord Nieuws dat Zelensky gezegd zou hebben dat gasten die op 9 mei naar de viering in Moskou gingen, moesten vrezen voor hun leven.

Andere inhoud in hoofdtekst 

Zo’n bewering van Zelensky is daarentegen niet te lezen in de verdere tekst van het artikel met de titel “Dreiging van Oekraïense aanval op Russische parade?, “Zelensky zou alle krediet verliezen”, zegt defensie-expert Roger Housen”. Dit betreft een interview met defensie-expert en oud-kolonel Roger Housen over veiligheidsmaatregelen rond de 80ste herdenking van de Russische overwinning op Nazi-Duitsland en of president Poetin vreest voor een aanslag. De vraag of Oekraïne een aanslag zou kunnen plegen op de overwinningsparade in Moskou wordt wel aangestipt, maar Housen zegt dat hij het zeer onwaarschijnlijk acht: “Ik kan uiteraard niet in het hoofd van Zelensky kijken, noch in dat van zijn legerchef, maar ik ben er zo goed als zeker van dat er geen Oekraïense aanslagen gepleegd zullen worden tijdens het overwinningsfeest.”

Wel zegt hij: “Het enige wat mogelijk is, is dat de Oekraïners drones afvuren op buitenwijken van Moskou, bijvoorbeeld op een doelwit met militaire waarde. Zo’n aanval zou enkel een symbolische waarde hebben. Het zou een signaal naar Poetin zijn: ‘We kunnen je toch raken als we dat willen.’” Wat betreft mogelijke uitspraken van Zelensky stipt de interviewer in het artikel enkel aan dat hij “heeft (…) laten verstaan dat de Russen vrijdag misschien wel zelf bomaanslagen zullen plegen of ergens brand zullen stichten, alleen maar om de Oekraïners de schuld te kunnen geven.”

Ook toont de tekst van het artikel van POLITICO met de titel “Kyiv can’t guarantee safety of foreign leaders on May 9 in Moscow, Zelensky says” (oftewel: Zelensky zegt dat Kyiv geen veiligheid kan beloven) een gelaagder beeld dan alleen de titel zou doen vermoeden. Zelensky wordt in de tekst als volgt gequote: “They provide you with security; therefore, we won’t give you any guarantees. Because we don’t know what Russia will do these days.” Zelensky vertelt dat Rusland voorziet in beveiliging en waarschuwt dat Rusland provocaties zou kunnen orkestreren, waaronder brandstichting en bombardementen: “arson, bombings and so on, only to blame us.”

Geïnterpreteerd als dreigement

In de uitzending werd de uitspraak dat Kyiv niet voor de veiligheid van buitenlandse leiders kan instaan, beschreven als dreigen door Kyiv. De redacteur zei “De Oekraïense president heeft er toch een soort van dreigement geuit. En ja, je houdt je hart vast. Er is al eens een keer een Oekraïense drone ingeslagen op het Kremlin. En ze hebben natuurlijk gisteren en eergisteren een enorme droneaanval gehad vanuit Oekraïne. Je moet er niet aan denken dat Oekraïners weer zo'n truc uithalen morgen. Want dan heb je echt de poppen aan het dansen. Het is natuurlijk al erg die oorlog, maar het kan natuurlijk allemaal nog veel erger worden.” De presentator zei later ook dat Zelensky zich “best nog wel dreigend uitgelaten heeft over die dag morgen” en besprak de implicaties van deze uiting met de andere gasten aan tafel.

Wat betreft die “ingeslagen” drone geven (inter)nationale media en persbureaus aan dat er een drone is neergehaald, waarbij brokstukken op het terrein van het Kremlin terechtkwamen; iets dat niet zonder meer strookt met de gangbare definitie van ‘inslaan’. Zelfs over de herkomst van de drone wordt getwist. Hier was enige voorzichtigheid in de lezing van de gebeurtenissen door de redacteur wel goed geweest.

Bovenal is aan de hand van de tekst in de getoonde bronnen te herkennen dat de woorden van Zelensky niet het dreigen met Oekraïens geweld waren, maar juist een waarschuwing voor mogelijke provocaties door Rusland. Door deze context uit de artikelen weg te laten, beïnvloedde de redactie de mogelijke perceptie van het publiek over de woorden van Zelensky zodanig dat die niet meer werkelijkheidsgetrouw was. Dit is in strijd met de Code Journalistiek Handelen waarin staat: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.”

Extra bronnen 

In haar reactie aan ons schreef de redactie in de getoonde artikelen wel degelijk dreiging van Oekraïense zijde te lezen, en men zond ons verwijzingen naar een aantal extra bronnen waaruit zij dreiging van de Oekraïense president herkenden. Er was dus volgens de redactie wel onderbouwing. Maar een deel van hun onderbouwing zat niet in de uitzending. Jammer voor de kijker. “Uiteraard kan in een live uitzending niet een bibliotheek aan bronnen opgesomd worden”, schreef de redactie aan de Ombudsman. Dat klopt, maar het is dan extra jammer dat de wél getoonde bronnen een op zijn minst haperende of verwarrende onderbouwing opleveren. 

De extra bronnen die de redactie toezond zijn welkom, maar helpen de kijker van het programma niet. De uitzending is immers reeds geweest en deze extra bronnen zullen het grote publiek dus niet bereiken. Het zou goed zijn als de redactie de extra bronnen nog een plek geeft op de website.  

Conclusie  

Bronnen tonen in een uitzending is een belangrijke vorm van transparantie naar kijkers. Wel is het belangrijk dat wat die bronnen zouden moeten ondersteunen daadwerkelijk in die bronnen te vinden is. Nu zijn als “dreigend” geïnterpreteerde woorden van de Oekraïense president de reden geworden om aandacht te besteden aan de Russische Dag van de Overwinning, terwijl uit de getoonde bronnen niet bleek dat deze woorden dreigend bedoeld waren. Bronnen die dit ondersteunden waren er wel, zo schreef de redactie ons later, maar die waren niet in de uitzending te zien. Daarmee is de kijker te kort gedaan. Die heeft de gedeelde informatie nu niet op waarde kunnen schatten.