Terugblik op het conflict in het Midden-Oosten. 5. Een kwestie van wegen, verantwoording van woordkeus
We begonnen er deze serie terugblikartikelen mee, een poging tot het zo kaal mogelijk beschrijven van een nieuwsgebeurtenis. “Op 7 oktober 2023 vielen honderden Hamas-leden Israël binnen, doodden bijna 1200 Israëli’s en namen meer dan 200 anderen als gegijzelden mee terug naar de Gazastrook. Het zou het begin zijn van nu al meer dan twaalf maanden strijd in en rond Israël.” Maar ook deze 43 woorden bevatten al alle stenen des aanstoots voor diverse groepen en individuen die zich sinds oktober 2023 meldden bij de Ombudsman met klachten over woordgebruik.
Hoe benoem je Hamas; zijn mensen gedood of vermoord; is het ‘strijd’, ‘oorlog’ of ‘genocide’? “Het is een mijnenveld,” zei een redacteur tegen de Ombudsman, al voelt de metafoor van ongemakkelijk tot ongepast.
De Ombudsman bemoeit zich in principe niet met de woorden die journalisten kiezen in hun beschrijvingen. Maar de drie redacties waarop we ons in deze terugblik richten, hebben er zelf op gereflecteerd of over gepubliceerd. Zodat het publiek inzicht kon krijgen in waarom keuzes voor woorden en experts gemaakt zijn. Daarom willen we enkele specifieke woordkwesties hier niet onbesproken laten.
Op de weegschaal
De Ombudsman categoriseert mails die binnenkomen op onderwerp. Kijk je naar de mails over het conflict, dan zijn er in het jaar waarop we terugkijken weinig terechtgekomen in het bakje ‘taalgebruik’. En toch kwam opwinding over woordkeus veel terug in mails. Maar dan vrijwel altijd in combinatie met claims over (gebrek aan) objectiviteit van de berichtgeving. En dus deelden we ze vaker in die categorie in, omdat het daar dan eigenlijk over ging.
In ons eerste onderzoek uit januari naar NOS Nieuws besteedden we al uitgebreid aandacht aan de lastige keuzes in woordgebruik. Veel van wat we toen schreven kunnen we hier herhalen, maar dat doen we niet. Op dit punt na: in januari verwezen we naar een artikel van het Amerikaanse Vox, waarin die redactie probeerde uit te leggen hoe de media bepaalde woorden kiezen. Vaak is dat aan de hand van internationale organisaties of wetenschappers. Maar niet iedereen accepteert die conclusies. We schreven: “Wat voor de één een feitelijke constatering is, ziet een ander als een gekleurde mening. Het maakt al decennialang een gesprek over wat er aan de hand is, uitgesproken lastig en in ieder geval bijzonder verwarrend.”
Dat merkten de redacties waarmee we terugblikten. “Over elk woord werd in de pen geklommen,” zei de redactie van EenVandaag. "Waarom spreken jullie over HAMAS strijders terwijl het terroristen zijn," vroegen mensen dan bijvoorbeeld. De eindredacteur van Bureau Buitenland dacht hardop: “Hoe schrijf je het aan? Gebruiken we bij een aanval van Hamas altijd het woord ‘bloedig’ maar is het bij Israël steeds ‘een actie’? En doet het woord ‘bloedig’ recht aan de omvang van de terreuraanslag en de schok in Israël?”
Gelukkig werken op zijn redactie mensen met diverse achtergronden, zei hij. Die brengen verschillende perspectieven mee, onder meer over de keuze van woorden. En ook de hoofdredactie van NOS Nieuws gaf in een video op Instagram aan dat verscheidenheid op de redactie bijdraagt aan een open blik op het conflict en op de woorden waarmee erover verteld wordt.
Oorlog versus genocide
Wat het publiek het meest leek te storen was “constant een eufemistisch taalgebruik”, zoals iemand aan de Ombudsman schreef. Ofwel het systematisch kiezen van ‘verbloemende’ woorden die dat wat er gebeurde, zouden voorstellen als ‘mooier, vriendelijker of minder onaangenaam’ zoals de Van Dale eufemismen definieert.
Het meest ging het dan om de keus tussen ‘oorlog’ of ‘genocide’, zoals bijvoorbeeld in een uitzending van Buitenhof. Die redactie koos er weloverwogen voor om niet zelf het woord genocide te gebruiken, maar juist een gast te laten uitleggen waarom je het wel zou kúnnen inzetten. Toch kreeg de redactie volop kritiek over de uitzending. En de Ombudsman die uitlegde dat een redactie op deze manier te werk mag gaan, kreeg ook een veeg uit de pan.
De hoofdredactie van NOS Nieuws legde de aanpak van de redactie uit in de Instagram-video: “Genocide is echt een juridische term, dat is echt een heel specifiek misdrijf. Waarvan de rechter moet bepalen of daar hier sprake van is. De rechter moet daar uitspraak over doen. […] Wij vinden het niet helemaal aan ons om nu al, we zitten midden in het conflict, om daar nu al dat woord op te plakken.” De redactie realiseert zich dat dit heel formeel kan klinken: het woord niet gebruiken omdat een rechter het eerst moet vaststellen. Een rechterlijke uitspraak kan soms decennia op zich laten wachten. Kunnen journalisten daarin niet hun eigen termen kiezen?
“Dat is ook wel een heel ingewikkeld dilemma,” zei de hoofdredactie in de video. “We zien wel wat daar gebeurt, we zien dat het een vreselijke oorlog is. En daar wil je dan die woorden aan geven. En die frustratie die voelen wij ook, als je zit te schrijven, dan wil je meer en dan nog dieper gaan, dan wil je het nog scherper verwoorden. Maar dat betekent niet dat we dan over een grens moeten gaan en een woord als genocide moeten gaan gebruiken. We moeten elke dag zoeken naar woorden die de lading zo goed mogelijk dekken.”
Dat is inderdaad wat een journalist doet. Woorden (en beelden!) kiezen die zo precies mogelijk beschrijven wat gebeurt. Overkoepelende termen gebruiken is dan niet altijd zonder meer zinvol of terecht. Kijkers en lezers kunnen concluderen dat er een genocide gaande is, maar NOS Nieuws is niet verplicht dat vóór hen te doen.
Geen partij kiezen
De eindredacteur van Bureau Buitenland herkende het dilemma van de drang naar het scherpe woord. Want je bent professioneel maar ook menselijk. “Je moet, als je die hebt, bij het schrijven je woede overwinnen. Wij zijn bijvoorbeeld als VPRO al langer kritisch op wat er gebeurt op de West Bank. Dat kunnen we uiten omdat we de NOS niet zijn. Wij kunnen zeggen: het is bezet gebied.” Het VPRO-programma zal meestal de bron voor die term ‘bezet gebied’ erbij noemen. Maar taakomroep NOS zal zéker een directe bron (zoals een VN-resolutie) willen vermelden. Dat doe je om zelfs een schijn van partijdigheid te helpen voorkomen. Lees hier meer over hoe redacties omgingen met bronnen.
Het transparant maken van de afweging rond een term die ook politiek nogal eens misbruikt wordt, werd door klagers niet gezien als zorgvuldigheid, maar meestal als het kiezen van partij voor Israël. Redacties die het woord ‘genocide’ alleen gebruikten in de context van de lopende zaak tegen Israël bij het Internationaal Gerechtshof, werd lafheid en wegkijken verweten. Maar het gaat hier niet om partij kiezen, wel om een toegestane journalistieke afweging.
De Ombudsman zegt eens te meer dat je van de journalistiek niet hoeft te eisen dat deze neutraal is. Journalistiek hoeft zichzelf ook niet op te leggen om neutraal te zijn. Journalistiek zal wel de werkelijkheid moeten weergeven. Zal wel onafhankelijk dienen te zijn, en controleerbaar. En zo zijn we dus weer terug bij het belang van bronvermelding en verantwoording.
Verkeerd gekozen
Uiteraard werden woorden ook verkeerd gekozen. Bijvoorbeeld in quotes in een programma. Dat gebeurde bij het woord “geëxecuteerd” in een EenVandaag-uitzending. Het ging hier om onjuist gebruik door een geïnterviewde, en dan moet een verslaggever daar eigenlijk een extra vraag over stellen. De redactie rectificeerde het gebruik onderaan het artikel.
Of het gaat mis in een tekst van de redactie zelf, zoals in een video van NOS op 3. Kijkers van de video op Instagram, TikTok en YouTube vielen over een zin waarin werd gezegd dat Iran zich inzet "tegen de onderdrukking van moslims". Het leidde tot een stroom afkeurende reacties op sociale media en tot ongeloof in de mailbox van de Ombudsman. “Nu de NOS in haar berichtgeving naar Iran refereert als beschermer van moslims is wat mij betreft de maat vol. Geen land kent zoveel onderdrukking, terreur en doodvonnissen als Iran,” schreef een kijker. NOS Nieuws gaf aan in de herstelrubriek dat “[d]e redactie heeft hier willen uitdrukken dat het regime in Iran een strijd tegen onderdrukking van moslims zelf als officiële uitleg geeft voor haar steun aan strijdgroepen in het Midden-Oosten. De zin is ongelukkig gekozen. Om die reden is de video verwijderd.”
Hoe kon de formulering de video halen? De hoofdredactie legde aan de Ombudsman uit dat uit de interne evaluatie bleek “dat alle procedures om fouten te voorkomen correct zijn gevolgd, meerdere ogen hebben deze tekst gezien voordat hij werd gepubliceerd, en eroverheen gelezen.”
De Ombudsman is doorgaans geen groot voorstander van het verwijderen van journalistieke producten. Je gaat zo toch een beetje je eigen geschiedenis herschrijven, alsof fouten nooit gemaakt zouden zijn. Maar als je wel uitleg geeft over het waarom van verwijderen en die uitleg ook vindbaar houdt, dan kán verwijdering een acceptabele oplossing zijn. In de vormgeving van de Herstelrubriek van NOS Nieuws zakt een correctie op een gegeven moment wel ver uit zicht, dat maakt terugvinden van belangrijke uitleg wel eens lastig.
Verkeerd ‘begrepen’?
Dan was er nog de woordkeus in een artikel van NOS Nieuws over de gedode Hezbollah-voorman Nasrallah. Dat artikel leidde direct tot Kamervragen aan de minister van OC&W, al spitste publieke ophef zich wat meer toe op een tv-item over de dood van Nasrallah. In de Kamervragen werd opgemerkt dat het artikel kwalificaties als ‘charismatisch man’ en ‘competent leider’ gebruikte en Nasrallah geen ‘terreurleider’ of ‘terrorist’ noemde. Het vragen stellende Kamerlid verzocht de minister om opdracht te geven tot een onderzoek of berichtgeving van de NOS “voldeed aan de hoogste journalistieke eisen van zorgvuldigheid, betrouwbaarheid, ongebondenheid, pluriformiteit en objectiviteit die van dit met belastinggeld gefinancierde nieuwsprogramma mag worden verwacht?”
De minister wees het verzoek af. “Ik controleer daar niet op. Een rechtstreeks toezicht van de overheid op de inhoud van media-uitingen zou neerkomen op censuur of de uitoefening van druk.” Voor onderzoek naar journalistieke inhoud zijn andere wegen, stelde hij. Je kunt met je vragen over inhoud naar – jawel: de Ombudsman. Laten wij hier dan alsnog de beknopte analyse maken, alsof het Kamerlid zich met haar vraag bij ons had gemeld.
De bekritiseerde woorden stonden inderdaad in het artikel. Maar ze gaven geen opvatting van de redactie weer, en dat was duidelijk te zien. Ze werden toegeschreven aan een bron (“voor zijn achterban was hij een charismatische man”) en toegelicht: “Podcast De Dag wijdde begin dit jaar een aflevering aan Nasrallah. Daarin schetst Joas Wagemakers, islamoloog en universitair hoofddocent aan de Universiteit Utrecht, hoe Nasrallah door zijn aanhang werd gezien als een competent leider,” stond in het artikel. En een aantal terreurdaden werd als zodanig beschreven.
Hier was in elk geval sprake geweest van selectief lezen door de Kamervragensteller. Of de podcast met verduidelijking (die expliciet vermeld werd) beluisterd was, konden we uit de vragen niet opmaken. Had het Kamerlid zich als klager gemeld, dan had de Ombudsman haar op de selectieve lezing gewezen.
De hoofdredactie lichtte bij de Ombudsman toe dat ook over deze berichtgeving uiteraard werd geëvalueerd. En er werd geconcludeerd “dat de teksten niet compleet waren. Dat [Nasrallah] een terroristische organisatie leidde, had er ook in gemoeten.” De hoofdredacteur heeft dat zelf direct ook publiekelijk gezegd toen zij er in Dit is de Dag (EO) vragen over kreeg.
Geen vrijbrief
Je kunt schouderophalend doen over slecht lezen plus een gebrekkige kennis van de keten van journalistieke verantwoording en het toezicht op media-inhoud. Maar dat is hier te makkelijk. Het ging hier om vragen van een Kamerlid, daar mag je toch voorwerk van verwachten? Daar komt bij dat door in de vragen de link te leggen met “mogelijke bevooroordeelde informatie over Israël in het conflict met zijn vijanden” en “mogelijke schendingen” van de Mediawet en de Grondwet de suggestie van partijdigheid en vooringenomenheid gewekt werd. Losjes, maar toch. Zo trek je niet onderbouwd de onafhankelijkheid en integriteit van de genoemde nieuwsredactie en de bredere journalistiek bij de publieke omroep in twijfel.
De verwijzing naar het “met belastinggeld gefinancierde nieuwsprogramma” wordt overigens bij ons vaker gemaakt. Wat met publiek geld betaald wordt, mag door het publiek uiteraard kritisch bekeken worden. En die publieke financiering legt je als publieke omroep extra verantwoordelijkheid op voor transparantie en toelichting. Maar publieke financiering is geen vrijbrief voor onterecht schieten op het werk van redacties.
Precisie geboden
“Ik hoef jullie niet te vertellen dat ieder woord en ieder leesteken haar significante invloed heeft op de publieke opinie,” mailde ons een kijker. Woorden doen ertoe, inderdaad.
Het woord kan een wapen zijn. Maar waar al zoveel gestreden wordt, zal de Ombudsman zich niet snel mengen in een woordenstrijd. We zullen dan vooral vragen om zorgvuldigheid, niet te snel té grote woorden gebruiken, geen scherpte toevoegen aan iets dat die niet nodig heeft. Het publiek is heel goed in staat om zelf van een beschrijving tot een conclusie te komen.
Maar de kijker, lezer en luisteraar kunnen ook heel goed voor de vuist weg interpreteren als dat beter uitkomt. Dat voorkom je als journalist nooit helemaal. Je moet uiterst precies zijn in de keuze van de woorden en beelden die je gebruikt om gebeurtenissen te beschrijven. En die waar nodig en mogelijk te verantwoorden. Alleen dan maak je de kans op spraakverwarring zo klein mogelijk.
Artikel 2: Publieksreacties in cijfers en thema's
Artikel 3: Objectiviteit, volledigheid en evenwicht, wel geëist maar niet verplicht
Artikel 4: Terug naar de bron, verantwoording over bronnengebruik en expertkeuze