Dossier Israël-Gaza. Deel 1: Onenigheid over de NOS-berichtgeving over Israël en Gaza

Op zaterdag 7 oktober viel de gewapende tak van Hamas Israël binnen. Bij de aanval op onder andere een muziekfestival en een aantal dorpen dicht bij de grens, werden honderden Israëliërs vermoord. Daarnaast nam Hamas bijna 250 mensen als gijzelaar mee terug naar Gaza. De Israëlische reactie liet niet lang op zich wachten. Al wekenlang wordt de Gazastrook gebombardeerd, met duizenden doden als gevolg. Een nieuwsgebeurtenis met grote impact. Ook in Nederland, zo blijkt uit de verschillende demonstraties in ons land, maar ook uit de mailbox van de Ombudsman voor de publieke omroepen.

De klachten

In totaal kwamen er bij de Ombudsman in de eerste maand 130 mails binnen over het conflict. Het gros van de mails ging over de berichtgeving door de NOS (109 mails). Maar ook andere omroepen werden aangesproken op hoe ze het nieuws brachten. Een groot deel van de klachten ging over veronderstelde éénzijdigheid van de berichtgeving. Er werd daarbij zowel geklaagd dat er te veel aandacht was voor het Palestijnse standpunt als over te veel aandacht voor de Israëlische kant.

Zo schreef één kijker: “De verslaggeving geeft steeds de Palestijnse kant weer, waarbij aantallen doden en gewonden, opgegeven door de Palestijnse autoriteiten, klakkeloos door de NOS overgenomen worden. Hoe kan de NOS onpartijdig zijn als men de berichtgeving van de terroristen klakkeloos overneemt, maar Israëlische berichtgeving negeert of eerst dood checkt, waarna het item het nieuws bijna niet meer haalt.” Een ander schreef over Israël: “De NOS houdt met deze verschrikkelijk slechte eenzijdig journalistiek al decennialang dit apartheidsregime in het zadel.”

Ook werd veel gemaild over het woordgebruik in de berichtgeving. Gaat het bij Hamas om vrijheidsstrijders of terroristen? Is het Israëlische leger bezig met een operatie of een oorlog? Elk woord wordt op een weegschaal gelegd en het gebruik ervan kan voor sommige klagers de betrouwbaarheid van een heel nieuwsbericht onderuithalen. De NOS wordt – net als sommige andere omroepen – beschuldigd van propaganda en geen oog te hebben voor ‘de andere kant’.

“Dit blijkt bijvoorbeeld door consequent bijna alleen maar beelden van vluchtende Palestijnen of gebombardeerde huizen te laten zien,” schreef een kijker. “Palestijnen die aangeven waarom Israël hen bombardeert. Op zich is het goed dat deze Palestijnse kant belicht wordt, alleen waar de schoen wringt is dat bijna geen aandacht wordt besteed waarom Israël dit doet. Hierdoor wordt het beeld gecreëerd dat Israël rucksichtslos onschuldige mensen aanvalt. Zo zwart/wit is die werkelijkheid niet.”

Hoe de redactie zich verantwoordt

Dat het merendeel van de mails ging over de berichtgeving van de NOS is logisch. Als één van de taakomroepen van het publieke bestel is het aan de NOS om het zogenoemde eerstelijns nieuws te verzorgen. Dat betekent dat de NOS zorgt voor de eerste berichtgeving. De omroep bericht sinds 7 oktober bijna onafgebroken op radio, tv en online over wat er gaande is in en rond Israël en de Gazastrook. Er wordt iedere dag een liveblog bijgehouden op de website. En in vrijwel ieder journaal is, met name in die eerste maand, veel aandacht voor de gebeurtenissen.

Over hoe verslag wordt gedaan wordt op 20 oktober een artikel op de website gezet. In dat artikel geeft de redactie aan dat er soms fouten worden gemaakt en hoe daarmee wordt omgegaan. Ook werden enkele veelgestelde vragen in een onlinevideo voorgelegd aan de correspondenten ter plaatse. En er is in verschillende podcasts aandacht besteed aan hoe de NOS te werk gaat. Dat de NOS transparant is over de werkwijze, het publiek meeneemt in de dilemma’s en laat zien hoe fouten worden hersteld, vindt de Ombudsman erg belangrijk.

Daarnaast is het goed dat er op verschillende platforms van de omroep aandacht is voor de reacties van kijkers en luisteraars. Een mooi voorbeeld daarvan is de aflevering van podcast De Dag van 10 november. Daarin gaat Giselle van Cann, hoofdredacteur van NOS Nieuws, uitgebreid in op de klachten die binnenkomen en wat daarmee gebeurt. Voormalig correspondent in Israël Sander van Hoorn – die na de Hamas-aanval al enkele malen de huidige correspondent heeft ondersteund – vertelt in de podcast over de impact van reacties van het publiek op zijn werk in Israël.

In de podcast zegt de hoofdredacteur over de mails die binnenkomen: “Het raakt me wel, sommige van die reacties, om meerdere redenen. Mensen die antisemitisme of islamofobie ervaren. Deze oorlog, die grijpt enorm diep in in het leven van veel mensen. Dus ja, om dat te lezen, dat raakt. Want wij voelen als NOS een enorme verantwoordelijkheid voor zorgvuldige berichtgeving. Dat doen we altijd, maar zeker als de spanning oploopt.”  De klachten komen dus aan en stemmen tot nadenken bij de NOS.

In de podcast legt Van Cann uit dat de redactie zoveel mogelijk probeert mensen persoonlijk te antwoorden. Maar dat is praktisch niet vol te houden: in oktober alleen al kwamen er bij de NOS meer dan zevenduizend mails binnen. De Ombudsman snapt dat niet iedereen een afzonderlijk antwoord kan krijgen. Dan is het goed als de NOS vaak uitlegt welke afwegingen er in de berichtgeving worden gemaakt. In persoonlijke antwoorden van de NOS op mails die de Ombudsman las, geeft de redactie vaak meer uitleg dan wat er al gedeeld wordt met het grote publiek. Terwijl het publiek daar wel in geïnteresseerd is. Transparant zijn over werkwijze en keuzes kan helpen het vertrouwen in de berichtgeving te versterken. Meer hierover is te vinden in het dossier Transparantie van de Ombudsman.

Het onderzoek van de Ombudsman

De mails die over de NOS binnenkomen bij de Ombudsman gaan eerst (zoals de procedure voorschrijft) naar de omroep. Zij krijgen eerst de gelegenheid om te reageren op een klacht. Als mensen niet tevreden zijn met het antwoord of, en dat komt gelukkig veel minder vaak voor, ze krijgen helemaal geen antwoord, dan komt de Ombudsman eventueel in actie. Dat gold in de eerste maand van de gebeurtenissen in Israël en Palestina voor een tiental klachten van kijkers en luisteraars. Zij vroegen de ombudsman om onderzoek te doen.

De Ombudsman heeft naar aanleiding van die vragen en klachten die binnenkwamen, besloten onderzoek te doen naar de berichtgeving van de NOS. Omdat de NOS zorgt voor de eerste berichtgeving over wat er dagelijks gebeurt, is het belangrijk om dat door een onafhankelijke bril te bekijken. Wordt de kijker op de juiste journalistieke wijze bediend?

We kijken daarbij naar drie verschillende aspecten die van invloed zijn op hoe de berichtgeving van de NOS wordt beleefd. De focus ligt daarbij op het NOS Journaal van 20.00 uur . Dit is van oudsher het vlaggenschip van de omroep en nog altijd het best bekeken programma. Daarnaast kijken we naar artikelen op de website en in het liveblog. Gezien de omvang van de berichtgeving over de gebeurtenissen in Israël en Gaza onderzoeken we daarbij niet alle berichten, maar voeren we een steekproef uit.

In het eerste deel van het onderzoek kijken we vooral naar de woordkeuze van de omroep. Het gaat dan bijvoorbeeld over de woorden “terrorisme”, “gedood” en “oorlog” in het journaal en op de website. Hoe ging de NOS om met dit soort, voor een deel van het publiek, beladen woorden? U leest er hier meer over.

In het tweede deel kijken we naar hoe er bericht werd over de gevolgen van de gebeurtenissen. Sommige mailers wilden dat alle partijen evenveel aandacht kregen, maar balans is geen doel van de journalistiek. Het doel is dat de berichtgeving klopt en gepaste aandacht geeft aan dat wat op een dag nieuws is. Om dit te kunnen onderzoeken hebben we alle teksten over het conflict in de uitzendingen van het NOS Journaal van 20.00 uur  van 7 oktober tot en met 7 november bekeken.

In het derde artikel analyseren we hoe de NOS is omgegaan met bronnen. Ook hier kreeg de Ombudsman vragen over. Het publiek zet vraagtekens bij de betrouwbaarheid van bronnen aan Palestijnse én Israëlische zijde. We kijken hoe de NOS is omgegaan met bronvermelding en eventuele onzekerheden over de betrouwbaarheid van gebruikte bronnen en informatie.

Deel 2: Een woordpuzzel
Deel 3: Berichtgeving in balans
Deel 4: Betrouwbare bronnen