Leren van de buren: de prijs van uitstel bij herstel

Eerst een problematische knip in een speech, dan langdurige radiostilte en vervolgens een gehaast vertrek van de bestuurlijke en journalistieke top. Van afstand zien de recente ontwikkelingen bij de BBC eruit als een treinramp in slow motion. Bij alles dat er inmiddels over is gezegd en geschreven, wil de Ombudsman één punt nog wel maken: hoe belangrijk het is om snel transparant te zijn als er iets fout gaat. Anders word je een speelbal van heel andere krachten.   

Het duurde meer dan een jaar voordat de Britse publieke omroep in een kort statement liet weten dat een Panorama-documentaire een vertekend beeld gaf van een speech van (toen nog) oud-president Trump. Als je de correctierubriek van de omroep bekijkt, moet het je wel opvallen: datum van uitzending 28 oktober 2024, datum van correctie 13 november 2025. In de tussentijd kon iets dat journalistiek-ethisch wel flink mis maar niet fataal was, uitgroeien  tot een bestuurlijk en journalistiek drama. Met fall out tot ver buiten Groot-Brittannië.  

Want ook in de mailbox van de Ombudsman worden Britse appels met Hollandse peren vergeleken. “Alles wat de BBC heeft fout gedaan, hebben jullie in meervoud fout gedaan,” schijft een kijker, boos op de hele Nederlandse publieke omroep. En “de BBC heeft afgelopen week laten zien hoe vooringenomen journalisten kunnen zijn, ook bij de NOS,” stelt een ander zonder toelichting. Generaliseren is snel gedaan, maar zonder steekhoudende onderbouwing dunner dan een krantenpagina. 

De kracht van snelheid 

We zullen wat er bij de Britse buren precies gebeurde niet herhalen, een uitgebreide samenvatting tot op het moment dat we dit schrijven vind je hier. Dat (en hoe) hier op zijn minst een journalistieke basisfout werd gemaakt, laat dit filmpje van de Canadese publieke omroep CBC ook nog eens instructief zien. Maar het zal niet verbazen dat de Ombudsman vooral kijkt naar hoe de Britten de mishandeling van de speech van Trump na afloop adresseerden. En zich afvraagt waarom dat zo lang moest duren.  

De BBC heeft – net als wij – een afdeling waar klachten binnenkomen, alleen bestrijkt die álle producties van de omroep en niet – zoals bij ons – alleen de journalistieke publicaties. Toen de Ombudsman enkele jaren geleden de collega bij de BBC bezocht, kwamen er volgens hem jaarlijks meer dan 250.000 mails, brieven en telefoontjes binnen. Dat zal inmiddels eerder veel meer dan minder zijn. Berichten worden aangenomen en bekeken door een afdeling met breed opgeleide mensen. Journalistiek-inhoudelijke klachten gaan daarna door naar de Executive Complaints Unit, een klachtencommissie die onderzoek kan doen.  

Net als bij ons in de Code Journalistiek Handelen staat, zeggen de Editorial Guidelines van de BBC dat fouten erkend en gecorrigeerd dienen te worden: "Serious factual errors should be acknowledged and mistakes corrected promptly, clearly and appropriately. […] The Corrections and Clarifications page on the BBC website allows for a public acknowledgment of a mistake.” 

Wij zeggen bij het constateren van een feitelijke fout ook altijd dat je die het beste ruimhartig, transparant en blijvend vindbaar herstelt. En we benadrukken nu nog weer eens het belang van snelheid. Want hoe langer herstel duurt, hoe langer verondersteld kan worden dat je niet kunt, mag of wílt corrigeren. Dat je wel een dubbele agenda zult hebben, en dat een fout dus nooit zomaar fout is. We schreven er al eerder over hoe dat ook hier in Nederland gebeurt.  

Het is nog beter om direct in gesprek te gaan met je publiek. BBC Radio 5 Live deed het de maandag ná het weekend waarin de directeur en hoofdredacteur aftraden, een hele morgen lang. Presentator Nicky Campbell gaf toelichting en ruimte om kritiek te spuien, sprak fans en criticasters en weersprak ongefundeerde beschuldigingen. Het was een uitzending om terug te luisteren en van te leren hoe je respectvol met je publiek in gesprek gaat als het er echt toe doet. Maar was het too little too late?  

Niet in een vacuüm 

Want natuurlijk liet na de eerste berichten over de problematische knip in de Trump-speech ook de politiek van zich horen, zowel de Britse als de Amerikaanse. Dat mag uiteraard, want als we de vrijheid van meningsuiting hoog hebben, mag iedereen zijn minuten in de schijnwerpers pakken. Maar de huidige politieke  kritiek op de handelwijze van de BBC wordt niet in een vacuüm geuit, beschreven diverse commentatoren. Daar zitten nogal eens daadwerkelijk dubbele agenda’s achter: berichtgeving die niet op prijs gesteld wordt, die bevooroordeeld wordt gevonden of als ‘fake’ wordt gelabeld. Zonder onafhankelijke onderbouwing. Een Vlaamse voormalig hoofdredacteur schreef in zijn blog: “Als elke misstap het bewijs wordt van ideologische corruptie, dan verdwijnt het vertrouwen niet alleen in de BBC, maar in journalistiek als geheel.” 

En daar moeten we allemaal beducht op zijn. Voor publieke omroepen wordt op dit soort momenten door de politiek al snel het dichtdraaien van de geldkraan voorgesteld. Want waarom zou je belastinggeld besteden aan iets dat niet alleen als duur (vaak onterecht, zoals hier in Nederland dat een relatief goedkope publieke omroep heeft) maar nu ook als manipulatief en onbetrouwbaar kan worden weggezet? Het is vaak zin twee in mails aan ons: “En dat allemaal van mijn belastingcenten!” 

“U moet zich schamen,” volgt daar dan vaak op. Ja, dat moet je en dat doe je als je een fout maakt. Maar fouten zullen gemaakt blijven worden, in de snelheid en in mensenhanden. Wel kunnen we er transparanter over zijn. Over ons hele werk overigens: neem je publiek mee in de beslissingen die je tijdens het maken neemt. Neem je verantwoordelijkheid als er iets is fout gegaan. Want wat het publiek niet weet, gaat het zelf invullen, en dat doet het zelden helemaal goed. 

Geen speelbal 

Doe je dat niet, dan word je speelbal van krachten in de samenleving die baat hebben bij twijfel aan de feiten en een schuchtere journalistiek. Die zelf toezicht gaan uitvoeren of rechtszaken starten, om de pers binnen de hekken te houden. Die onafhankelijke media zo vaak en luid beschuldigen dat het zelfvertrouwen uit een organisatie sijpelt. Dan houd je angstige en gezagsgetrouwe berichtgeving over, door murw gebeukte journalisten. Zie enkele kranten en omroepen in de Verenigde Staten. En ook van de BBC werd al gesteld dat deze angstig neutraal zou zijn in de berichtgeving over Israel-Gaza. Laat de BBC – niet vlekkeloos maar wel vaak voortreffelijk – dat pad niet opgaan, daar is niemand bij gebaat. 

Wat lever je in als je een brede publieke omroep liever sloopt dan die aan breed geaccepteerde normen te houden die de kwaliteit, zorgvuldigheid en onafhankelijkheid van die omroep waarborgen? We hebben bij de publieke omroepen duidelijke procedures, normen en afspraken, opgeschreven in een code waarlangs de Ombudsman de kwaliteit van journalistieke producties kan leggen. Het publiek kan laagdrempelig reageren, wordt serieus genomen en krijgt een openbare en onafhankelijke analyse van wat er journalistiek is gepresteerd. Dat doen we zelf. Niet omdat we geen pottenkijkers willen, maar omdat de pers echt vrij moet kunnen en durven zijn. 

Daarnaast kunnen redacties de code als een geuzenjas aantrekken:  dit mogen we doen en daar kan je ons aan houden. Maken we een fout, dan wordt die snel zichtbaar en spreek je ons terecht op ons handelen aan.  

Wie de persvrijheid hoog heeft, laat een oordeel over journalistieke inhoud of het naleven van journalistiek-ethische afspraken niet bepalen door ophef of gretige politici. Daar heb je onafhankelijke ombudslieden, externe raden voor de journalistiek en uiteindelijk ook de rechter voor. Zo doen we dat, in een democratie.