Tussen herkenning en vertekening: het voordeel en risico van voxpop

Met voxpops proberen journalisten een beeld te schetsen van wat er leeft in de samenleving. Ze vragen willekeurige mensen op straat naar hun mening over een actueel onderwerp of hun eigen ervaring ermee. Maar wie ze spreken hangt meestal van toeval af en de meningen zijn zelden representatief voor het volk. Uit miljoenen inwoners laten journalisten namelijk maar een handvol stemmen horen. Wat zeggen zulke gesprekken met voorbijgangers eigenlijk over de mening van ‘het volk’? En welk effect hebben ze op kijkers en luisteraars?

Marc Veeningen, hoofdredacteur van Talpa Network, en René van Brakel, hoofdredacteur van EenVandaag, vertellen in onze podcast Achter de Klacht dat voxpop een waardevol journalistiek hulpmiddel is - als het goed wordt toegepast. Het actualiteitenprogramma van AVROTROS gebruikt voxpops om een onderwerp “kleur te geven”. Beide hoofdredacteuren vinden dat straatinterviews vooral moeten laten zien hoe mensen een onderwerp beleven. “Ervaringen zijn relevanter voor de journalistiek dan meningen,” zegt Marc Veeningen, onder wie programma’s als Nieuws van de Dag, Shownieuws en Hart van Nederland vallen.

Het is verleidelijk om vooral de meest uitgesproken mening te laten horen, terwijl het juist de bedoeling is om een breed palet aan meningen en ervaringen te tonen. Dat vraagt volgens de hoofdredacteuren niet alleen om het bewust naast elkaar monteren van verschillende standpunten, maar ook om actief op zoek te gaan naar diversiteit in zowel meningen als mensen. Van Brakel stelt dat het helpt om door het hele land voxpop interviews te houden. Veeningen erkent echter dat niet elke stem of invalshoek in een voxpop aan bod kan komen: “In zo'n onderwerp zitten vaak maar een stuk of vijf, zes mensen die aan het woord komen. Ja, dan kun je ook niet zo heel ver gaan natuurlijk in diversiteit.”

Mening van publiek verschuift door voxpop

Uit onderzoek blijkt dat voxpops invloed hebben op de mening van kijkers en luisteraars. Dat bevestigde dr. Knut de Swert toen we hem spraken op de afdeling Politieke Communicatie en Journalistiek van de Universiteit van Amsterdam. “Het is niet zo dat ze meteen overtuigd zijn altijd als ze een voxpop zien, maar het is wel zo dat hun mening opschuift in de richting van wat die voxpop aangeeft.”

Uit zijn experiment in Vlaanderen bleek dat uitspraken van gewone mensen in een voxpop meer indruk maken op kijkers dan de woorden van politici of experts. “Van een politicus nemen mensen al bijna geen mening meer over. […] En van experts soms wel, zeker als die experts gerespecteerd zijn, maar vooral van voxpops.” Volgens onderzoekers heeft dat te maken met de herkenbaarheid: mensen in een voxpop voelen dichterbij dan gezagsdragers. De Swert voegt daaraan toe dat mensen van politici soms bij voorbaat al een negatief beeld hebben en dat geldt niet voor de 'gewone' mensen op straat. Daardoor nemen ze onbewust de standpunten makkelijker over.

Representatief?

Een gevaar is dat kijkers de meningen in de voxpop als representatief zien, zelfs wanneer redacties duidelijk aangeven dat het niet zo is. Volgens Knut de Swert blijkt zo’n disclaimer nauwelijks effect te hebben op de publieksperceptie. “Mensen beschouwen de getoonde meningen toch als belangrijk. Volgens ons onderzoek is er geen duidelijke oplossing om het effect van de voxpop te neutraliseren.”

De hoofdredacteuren Marc Veeningen en René van Brakel zijn zich bewust dat “mensen luisteren naar mensen.” Wanneer hun programma’s meningen van mensen tonen, koppelen zij die aan de uitkomsten van representatieve opinieonderzoeken. Zo beschikt EenVandaag over een online onderzoekspanel met leden die hun mening geven over actuele onderwerpen. Veeningen verwijst ook naar het Hart van Nederland-Panel. “We hebben sinds die panels natuurlijk wel een instrument in handen om ook te kijken: oké, representeren die meningen ook wel een beetje het gevoel in het land en de opvattingen die er in het land zijn?”

Centrale rol voor mensen

Maar zij vinden niet dat het effect van voxpop geneutraliseerd moet worden. “De journalistiek is juist voor het maatschappelijk debat en om te laten zien welke stemmen er zijn in de samenleving,” zo vindt Marc Veeningen.

Als voorbeeld noemt René van Brakel een reportage over de grenscontroles aan de Duits-Nederlandse grens. Dan wil EenVandaag eerst een voxpop doen bij de mensen die daar in de file staan, voordat ze het onderwerp verder verdiepen met experts of met politici: “Dat is inderdaad gewoon een mening, maar wel van iemand die ervaart hoe het stilstaan is in een file voor de grenscontrole.” Marc Veeningen valt hem bij: “Het gaat om die mensen, die daar elke dag mee te maken hebben en laat die toch alsjeblieft, nou niet alleen een bijrol, maar wat mij betreft dus ook een centrale rol spelen in dat onderwerp.”

Knippen in antwoorden

Vaak knippen journalisten in de antwoorden van mensen omdat er te veel tekst is voor de beschikbare tijd van een reportage. Dit gaat niet altijd goed, zoals blijkt uit een mail die wij ontvingen. Een deelnemer aan een voxpop herkende haar mening niet terug in de uitzending en vond dat haar standpunt werd aangepast: “Ze hebben de helft van m’n antwoord eruit geknipt, zodat mijn antwoord hen beter staat.”

Deze klacht ging niet over de programma’s van de hoofdredacteuren zelf, maar zij geven wel aan hoe ze omgaan met inkorten van antwoorden. “Hier heeft iemand misschien best wel wat tekst gebruikt, maar de essentie van het verhaal is dit, en dat laat ik dan vervolgens horen. Het is wel belangrijk dat je nuances daarin meeneemt die iemand misschien aanbrengt.” René van Brakel vervolgt: “Maar ik kan niet anders zeggen dan dat is wat je predikt op een redactie. En dat ook belangrijk vindt. En dat als er klachten zijn dat je die bespreekt en daarvan leert.”

‘Nieuws is er ook voor mij’

De aantrekkingskracht van de voxpop zit volgens Veeningen niet alleen in het journalistieke nut, maar ook in het feit dat deze vorm laat zien dat je dicht bij de mensen staat. “Ik denk dat heel veel mensen zich niet gerepresenteerd voelden in het nieuws, omdat ze ook nooit gewone mensen zagen in het nieuws. Want het waren alleen maar hotemetoten, mensen als bestuurders politici etcetera. Die kwamen aan het woord in het nieuws en andere mensen niet. En ik denk dat wij destijds, meer dan 30 jaar geleden al, dat wel deden, dat dat ervoor gezorgd heeft dat meer mensen zich zijn gaan herkennen in: Oh, nieuws is er ook voor mij.”

Op de redactie van EenVandaag merken ze ook hoe belangrijk herkenbaarheid en nabijheid zijn. “Wat wij bijvoorbeeld zien, is dat mensen erkenning willen voor waar ze zorgen over hebben. Dus als ik voxpop - even hypothetisch - zou halen bij een tankstation en iemand zegt: ‘Joh ik kan dat gewoon niet meer betalen als die benzineprijs zo hoog wordt.’ Dan zal iemand misschien thuis denken: dat vind ik dus precies zo ook. Ik word erkend in mijn zorg of in mijn problemen. Dan zijn ze ook meteen in het onderwerp, want het raakt hen zelf.”

Advies voor voxpoppers

Voxpops zijn volgens de hoofdredacteuren een krachtig journalistiek middel, mits met zorg toegepast. De kracht van voxpops ligt in het zichtbaar maken van herkenbare ervaringen, maar tegelijkertijd schuilt er een risico in het versterken van de indruk dat een paar stemmen het hele volk vertegenwoordigen.

Zij benadrukken het belang van vooraf goed nadenken over de aanpak: met welke vraag ga je op pad? Wil je meningen of ervaringen verzamelen? Op welke locatie ga je dit doen, en wie ga je benaderen?

In de Code Journalistiek Handelen staat dat omroepmedewerkers waarheidsgetrouw berichten. De richtlijn die René van Brakel aanhoudt voor voxpops past daarbij. “Mensen die iets aantoonbaar onjuist vinden of dat soort dingen, dat haal je er uit in je montage.” Daarbij moet je er wel scherp op letten dat de essentie van het verhaal van de geïnterviewde intact blijft.

Daarnaast is transparantie van belang over waarom, wanneer, waar en op welke manier deze stem van het volk in je voxpop terecht komt. Door transparantie over de werkwijze kan het publiek de representativiteit van de video of audio interpreteren. Ook al blijkt volgens Knut de Swert uit onderzoek dat aangeven dat het niet representatief is geen invloed heeft op het effect van de voxpop. Het is aan de journalist om het voor de kijker of luisteraar duidelijk te maken wat de waarde is van wat er gezegd wordt in een voxpop.

Luister hier naar de podcast: https://npo.nl/luister/podcasts/770-achter-de-klacht/133877