Kritiek mag, maar verdachtmaken van journalistiek raakt de democratie

Is de publieke omroep te activistisch? Neemt de NOS klakkeloos over wat Hamas zegt? Het zijn vragen die regelmatig bij de Ombudsman binnenkomen. Eind november gebeurde er echter iets opmerkelijks: deze vragen werden niet aan de Ombudsman gesteld, maar kwamen voorbij in een debataanvraag in de Tweede Kamer en via het X-account van een vicepremier. 

Op de laatste dinsdag van november vroeg de BBB een Kamerdebat aan over de berichtgeving van de NPO. Aanleiding waren fouten bij de BBC, en volgens fractieleider Van der Plas speelt hetzelfde bij de NPO. "De berichtgeving lijkt soms eerder activistisch dan deskundig en neutraal", zei ze. Onderbouwing gaf ze niet. Terecht merkte een ander Kamerlid op dat dit neerkwam op het verdachtmaken van de onafhankelijke journalistiek. En dat is gevaarlijk en vooral ook onnodig. 

Kritiek op de publieke omroep vanuit Den Haag is niet nieuw. Wel nieuw is dat die kritiek nu ook uit het kabinet kwam. De vicepremier  van de BBB liet zich op X negatief uit over de NOS. Uit haar bericht viel af te leiden dat zij vindt dat de omroep Hamas-berichtgeving klakkeloos overneemt. Meerdere kabinetsleden namen openlijk afstand van de uitspraken. Het was geen kabinetsstandpunt, maakten ze duidelijk. 

Toch werd daarmee opnieuw een grens overschreden die voorheen gerespecteerd werd: Als politicus bemoei je je niet met de inhoudelijke keuzes van de journalistiek. Nu werd er niet alleen in het parlement openlijk getwijfeld aan de publieke omroepen, het gebeurde ook in de Tréveszaal. Natuurlijk mag iedereen vraagtekens zetten bij journalistieke berichtgeving, zoals de vice-premier terecht opmerkte, maar voor mensen in het centrum van de macht ligt dat toch net iets anders. 

De verleiding van twijfel zaaien 

Het controleren van de macht is een basistaak van de journalistiek. Dat levert kritische verhalen op waar politici niet altijd op zitten te wachten. Dan kan het verleidelijk zijn om twijfel te zaaien over de betrouwbaarheid van die journalistiek. Want als je achterban de pers niet meer vertrouwt omdat je hem in het verdachtenbankje hebt gezet, zullen ze kritische verhalen over jou ook niet meer geloven. Of die verhalen nu waar zijn of niet. 

De opkomst van Donald Trump heeft wat dat betreft voor een katalysator gezorgd. Hij liet met zijn aanvallen op de media in zijn eerste termijn al zien hoe effectief je zo de journalistiek vleugellam kan maken. Het constante benoemen van betrouwbare journalistieke instituties zoals The New York Times en CNN als 'fake news’ zorgde ervoor dat een groot deel van zijn achterban deze media niet langer vertrouwde. En voor de verspreiding van zijn boodschap had hij ze ook helemaal niet nodig. Zijn aantal volgers op sociale media was en is vele malen groter dan het aantal abonnees van de krant of kijkers van het nieuws op TV. 

In zijn tweede termijn laat hij zien hoe verlammend het kan werken als de machthebber daadwerkelijk besluit om de journalistiek niet alleen verdacht te maken maar ook effectief te blokkeren. Door kritische pers de toegang tot bepaalde bijeenkomsten te ontzeggen, te dreigen met financiële maatregelen of het intrekken van zendmachtigingen. Deze week kwam daar nog een nieuw drukmiddel bij. Op de officiële website van het Witte Huis is een  pagina gecreëerd waar journalisten en media die voor de president ongewelvallige berichten hebben geschreven aan de schandpaal worden worden genageld. 

In Nederland zijn we nog niet zover, maar verdachtmakingen aan het adres van de pers zijn ook hier niet helemaal nieuw. Meerdere partijen hebben in het verleden de berichtgeving van de journalistiek in twijfel getrokken en zelfs de digitale schandpaal is hier al meerdere keren gebruikt door zittende politici.  

Stevig in je schoenen 

Je moet tegenwoordig stevig in je schoenen staan om journalist te willen zijn. Bedrijven sturen advocaten op je af, bij demonstraties moet je soms een steekvest dragen, en na publicatie kun je rekenen op tegenwind op sociale media. Legitieme kritiek op journalistiek is essentieel en versterkt het vak: lezers die fouten signaleren, bronnen die context aanleveren, of vakgenoten die methodologische zwakheden blootleggen, dragen bij aan betere berichtgeving.  

Maar het structureel ondermijnen van de geloofwaardigheid van journalisten is geen kritiek waar je iets mee kunt. Het is intimideren in plaats van reflecteren. Het eerste breekt de journalistiek af, het tweede versterkt juist. Van de Nederlandse politiek mag je verwachten dat zij naar die versterking streeft. En dat men bij kritiek gebruikmaakt van de bestaande mogelijkheden voor journalistieke reflectie.  

In Nederland kan dat bijvoorbeeld via de Raad voor de Journalistiek. Als er over je bericht wordt of je op een andere manier betrokken bent bij het nieuwsverhaal kun je bij de Raad laten onderzoeken of de journalisten zich aan de ethische spelregels hebben gehouden. Verschillende kranten hebben een eigen Ombudsman die naar aanleiding van vragen van het publiek of op eigen initiatief berichtgeving tegen het licht kan houden. Dankzij de pluriformiteit van de Nederlandse journalistiek kun je er bovendien op rekenen dat journalistieke fouten ook door andere media aan de kaak worden gesteld.  

Ook de publieke omroep heeft een onafhankelijk instituut dat de journalistieke berichtgeving in de gaten houdt: de Ombudsman voor de publieke omroepen. Het instituut werd in 2017 opgericht om het vertrouwen van het publiek in de journalistiek van de publieke omroep te versterken en klachten onafhankelijk te laten beoordelen. Er was duidelijk behoefte aan een laagdrempelig aanspreekpunt buiten de redacties zelf, dat systematisch kan onderzoeken of programma’s doen wat ze horen te doen. De politiek vond dit in 2021 zelfs zo belangrijk dat ze het bestaan van de Ombudsman opnamen in de mediawet, waardoor de omroepen het instituut ook niet zomaar zouden kunnen afschaffen. 

Gaza en activisme 

De vice-premier maakte zoals gezegd de NOS verdacht door te suggereren dat de NOS klakkeloos de berichten van Hamas overneemt. Of meer specifiek van het ministerie van gezondheid van Hamas. Deze kritiek op het brongebruik van de omroep in de berichtgeving over Gaza is in de afgelopen twee jaar in meerdere artikelen van de Ombudsman ontkracht na onderzoek. Meest recentelijk nog in het artikel “De journalistieke bronnen van oorlogsinformatie”. 

Naar aanleiding van onderzoek bij de NOS en andere redacties schreef de Ombudsman daar onder andere: “De redacties (...) gaan niet, zoals sommige kijkers en luisteraars denken, klakkeloos uit van wat Palestijnse of Israëlische overheden hen vertellen. Als er wel gebruik gemaakt wordt van de officiële kanalen wordt daar expliciet melding van gemaakt. Dit is belangrijk omdat in een conflict alle reden is om te twijfelen aan wat er wordt gezegd door de strijdende partijen. (...) Transparante bronvermelding en het duidelijk vermelden dat iets niet onafhankelijk geverifieerd kan worden is dan ook erg belangrijk.” 

Dat de informatie van het ministerie van gezondheid mogelijk onbetrouwbaar is, maakt dat er duidelijk moet worden aangegeven waar de informatie vandaan komt. Dit wordt door de NOS consequent gedaan. In het artikel valt ook te lezen dat de informatie niet alleen door de NOS gebruikt wordt maar ook door diverse internationale instanties en, zoals Powned afgelopen week in een  interview met de vice-premier ook duidelijk maakte, zelfs door de Israëlische regering.  

Ook het vermeende activisme is al eerder ter sprake gekomen in onderzoeken van de Ombudsman. Zo was het onderdeel van een vierdelig onderzoek naar berichtgeving over demonstraties. Daarin staat onder andere: “Journalistieke berichtgeving door ledenomroepen hoeft niet neutraal te zijn; zoals vastgelegd in de Mediawet zijn omroepen vrij in hun redactionele keuzes.” Dit gaat dus om alle omroepen behalve de NTR en de NOS. 

Het omroepbestel in Nederland is uniek. Hoewel er, onder andere vanwege de bezuinigingen, discussie is over de hoeveelheid omroepen zorgt het er wel voor dat vele politieke en maatschappelijke stromingen een plek hebben binnen het omroepbestel. Van links tot rechts, alle geluiden komen voorbij. Ook in de nieuwsverslaggeving. Dat zie je terug in de keuze van onderwerpen, maar ook in de inhoud. Zo zou je, in de woordkeuze van de BBB in de Tweede Kamer, inderdaad kunnen denken dat er sprake is van activisme. Maar dan wel van alle kanten. 

Bovendien zijn de professionele spelregels voor iedereen gelijk. Alle journalistieke programma's moeten zich houden aan de Code Journalistiek Handelen, een set afspraken die alle omroepen gezamenlijk hebben opgesteld en ondertekend. Deze afspraken zorgen ervoor dat je als publiek erop kunt vertrouwen dat de redacties niet zomaar wat doen.  

De hand in eigen boezem 

Toch zie je aan de berichtgeving over de uitspraken in de Kamer en het kabinet dat er nog wel iets te verbeteren valt. Blijkbaar is nog niet bekend genoeg wat deze spelregels precies zijn en is er ook veel onduidelijkheid over hoe door journalisten gewerkt wordt. Dit is precies de reden waarom we vanuit team Ombudsman regelmatig hameren op meer transparantie in het journalistieke proces. 

En ook de Ombudsman steekt hier de hand in eigen boezem. Het is zorgwekkend dat een deel van politiek Den Haag niet weet dat men met vragen over de journalistiek van de publieke omroepen bij de Ombudsman terechtkan. Dit zijn immers mensen die als het goed is dagelijks meerdere kranten lezen en de journalistieke programma's van de NPO volgen. En bovendien zelf de Ombudsman in de wet hebben opgenomen. 

Als zelfs zij niet weten waar ze naartoe kunnen met zorgen, klachten of vragen over deze programma's, dan zegt dat iets over de zichtbaarheid van de Ombudsman. Dit instituut zou het eerste aanspreekpunt moeten zijn voor wie twijfels heeft over de objectiviteit of werkwijze van de publieke omroep. Zodat men niet denkt daarvoor bij de minister te moeten zijn of op sociale media twijfel te moeten zaaien. 

Wie de publieke omroep te activistisch noemt of de NOS  beschuldigt van het klakkeloos overnemen van Hamas-berichten, raakt direct aan het vertrouwen in onafhankelijke journalistiek. Kritische vragen zijn noodzakelijk, maar horen thuis bij bestaande toetsingsmechanismen zoals de Ombudsman en de Raad voor de Journalistiek. Niet in losse verdachtmakingen vanaf het politieke podium of op sociale media.