Waarom woorden ertoe doen

Na de moordaanslag op politiek influencer Charlie Kirk in de Verenigde Staten gaat het in de uitzending van Ongehoord Nieuws onder andere over reacties van politici, voornamelijk die van voormalig minister Sigrid Kaag. Presentator en tafelgasten, waaronder de hoofdredacteur en een andere medewerker van ON!, interpreteren wat deze uitspraken betekenen. Een kijker vindt dat dit dusdanig wordt gedaan dat Ongehoord Nederland hiermee “wij/zij denken aanwakkert” en “demoniseert”.

In het kort:

-Na de moordaanslag op Charlie Kirk bespreekt Ongehoord Nieuws o.a. politieke reacties, vooral die van oud-minister Sigrid Kaag. Een kijker dient een klacht in over hoe dit wordt gedaan.

- Door de gebruikte bewoordingen in de uitzending kan verwarring ontstaan over wat gebaseerd is op feitelijke informatie en wat een mening is.

-Tafelgasten zeggen dat 'links' nooit geweld afkeurt. Maar meerdere voorbeelden tonen aan dat dat niet klopt. 

- Wederhoor op beschuldigingen dat Sigrid Kaag “de meest gevaarlijke die we hier hebben” is en een “dubbele agenda” heeft, zit niet in de uitzending. Bij beschuldigingen dient wel een weerwoord gevraagd te worden. Ook sluitend bewijs voor de beschuldigingen ontbreekt.

- Doordat de gasten aan tafel ook leidinggevende en collega zijn van de presentator kan dat van invloed zijn op het gesprek. Het zou goed zijn hier in de toekomst transparant over te zijn.

De mailer valt onder meer over de woorden van één van de gasten aan tafel, die in eerdere seizoenen als presentator in hetzelfde programma zat. Ook klaagt de kijker over wat de hoofdredacteur van de omroep in de uitzending zegt. “De wijze waarop door Blommestijn Sigrid Kaag wordt weggezet in relatie tot de moord op Kirk en de tafelheer daar overheen gaat met dat Sigrid de gevaarlijkste persoon is.” De mailer is het oneens met hoe de tafelgasten een uitspraak van Kaag in een ander tv-programma (“woorden doen ertoe”) interpreteren. “Als ombudsman moet u dit demoniseren op de Nederlandse tv eens aanpakken.” 

Scheiding van meningen en feiten

Nu is de Ombudsman er niet voor om iets 'aan te pakken', maar wel om te onderzoeken of programma's de afspraken in de Code Journalistiek Handelen naleven. Één van die normen is dat omroepmedewerkers in een productie duidelijk onderscheid maken tussen feiten, beweringen en meningen. Iedereen mag een mening hebben en die uiten, dat is belangrijk. Maar als je iets beweert of informatie als een feit brengt, dan moet je dat wel kunnen onderbouwen. Dan kan het publiek het op waarde schatten. Op meerdere momenten is de grens tussen meningen, feiten en beweringen vaag in deze uitzending.

Zo worden er beweringen gedaan die feitelijk lijken, bijvoorbeeld tijdens de uiteenzetting van tafelgasten dat volgens hen de “gevestigde politiek, gevestigde media” het klimaat hebben geschapen “waardoor nu uiteindelijk die kogel is afgevuurd”. Zoals dat mensen aan de linkerkant van het politieke spectrum dit geweld richting bijvoorbeeld Charlie Kirk “nooit echt 100%” afkeuren volgens Raisa Blommestijn, naast tafelgast ook medewerker van de omroep. Zij vult aan: “Want er is altijd wel weer een rechtvaardiging, van: ja want hij had een polariserende retoriek of je had dat misschien niet moeten zeggen. Het is nooit: nee, geweld dat kan niet en los van of je het met iemand eens bent, dat moeten we altijd afkeuren.” 

Dit is echter aantoonbaar onjuist. Zo postte de (inmiddels voormalig) fractievoorzitter van GroenLinks-PvdA Frans Timmermans een uur voor de uitzending: “Alweer een gruwelijke moordaanslag in de VS, die om een scherpe veroordeling vraagt. Want hoe groot politieke meningsverschillen ook mogen zijn, wie denkt ze met geweld op te kunnen lossen, brengt de democratie zelf in gevaar.” Jesse Klaver repostte dit bericht. Ook D66-leider Rob Jetten sprak zich in vergelijkbare woorden uit op X. Hetzelfde gold voor Mirjam Bikker van de ChristenUnie. In Amerika zelf schreef oud-president Barack Obama dat nog niet bekend is wat de dader motiveerde voor de moord, maar dat dit soort verachtelijk geweld niet thuishoort in hun democratie. Zijn vrouw en hij baden voor de familie van Kirk. Ook Democraten als Kamala Harris, Joe Biden en Nancy Pelosi spraken zich uit. 

Daarnaast wordt in de ON!-uitzending de tweedeling gesuggereerd dat rechtse mensen altijd het debat willen aangaan en linkse mensen daar niet mee om kunnen gaan en dan in woede ontsteken. Zo somt Raisa Blommestijn op: “Het is uiteindelijk geweld dat ook wordt toegepast hè. We hebben zelfs nog de moordaanslag gehad op Donald Trump ook zelfs. We hebben hier in Nederland natuurlijk te maken gehad met Pim Fortuyn die ook vermoord is, Theo van Gogh die vermoord [is]. Dat is gewoon de realiteit en dat komt van links. Dat kunnen we niet ontkennen.” De andere tafelgast is Joost Niemöller, ook hoofdredacteur van de omroep. Hij valt Blommestijn bij dat er door links en rechts met verschillende soort wapens wordt gevochten. 

Maar niet alleen politici die als rechts worden gezien worden aangevallen. In Amerika zijn er ook meerdere Democraten aangevallen. De woning van de Democratische Josh Shapiro, gouverneur van Pennsylvania, werd in brand gezet. De partner van de ook Democratische politicus Nancy Pelosi werd aangevallen met een hamer toen de dader naar haar op zoek was. Afgelopen juni werden de senator van de staat Minnesota John Hoffman en zijn vrouw aangevallen. Zij overleefden het, maar de Democratisch fractieleider in het parlement van de staat Minnesota, Melissa Hortman, werd samen met haar man in hun woning doodgeschoten. In deze uitzending van Ongehoord Nieuws worden enkel aanslagen op mensen met een Republikeinse politieke voorkeur genoemd.

De hoofdredacteur van ON! zegt over Sigrid Kaag: “Maar dit soort mensen, Sigrid Kaag, zijn de meest gevaarlijke die we hier hebben. Zij is zelf extreemlinks. Kijk maar wat ze allemaal doet in Israël en Palestina, wat haar roots zijn. Ze heeft een dubbele agenda, maar ze weet woorden te vinden die zo werken dat heel veel mensen denken, ja, woorden doen ertoe. Ja, nee, ja, dat klinkt wel heel verstandig. Dus ze is heel gevaarlijk in wat ze doet.”

Of een persoon iemand anders gevaarlijk vindt, kan worden gezien als een mening. Maar meermaals zegt de hoofdredacteur dat ze gevaarlijk is. De betekenis van de woorden “wat ze allemaal doet in Israël en Palestina, wat haar roots zijn” geven geen sluitend bewijs voor een dubbele agenda. Iemand categoriseren als “de meest gevaarlijke die we hier hebben” is een forse beschuldiging. Het is dan de taak van de journalistiek presentator om door te vragen en daarmee te zorgen voor die duidelijkheid en onderbouwing. Dat blijft hier achterwege. Ook mag je van een hoofdredacteur op dit vlak meer verwachten dan van een willekeurige gast.

Wederhoor bij beschuldiging

Bij beschuldigingen dient om een weerwoord gevraagd te worden. De Code Journalistiek Handelen stelt: “Omroepmedewerkers passen hoor en wederhoor toe bij personen en/of bedrijven/instanties die in een productie worden beschuldigd. Wie beschuldigd wordt, krijgt voldoende gelegenheid om te reageren en bij voorkeur in dezelfde productie.”

Er is in de uitzending geen ruimte gemaakt voor wederhoor, terwijl Kaag wel degelijk het nodige in de schoenen wordt geschoven. Er wordt ook niet gemeld of de redactie van Ongehoord Nieuws überhaupt geprobeerd heeft om een weerwoord te krijgen van Kaag, maar zij daar bijvoorbeeld niet op reageerde. Als er geen wederhoor gehaald kan worden, dan is gebruikelijk dat de redactie dit aangeeft. De Ombudsman kan geen aanwijzingen vinden dat het halen van weerwoord hier geprobeerd is.

Interpreteren van andermans woorden

Contact met Sigrid Kaag had ook kunnen helpen om te weten wat zij daadwerkelijk bedoelde met haar uitspraak “woorden doen ertoe” in de uitzending van Pauw & de Wit op 10 september. Aan het begin van die uitzending was net bekend dat Charlie Kirk was neergeschoten en in kritieke toestand naar het ziekenhuis was gebracht. De presentator zei wellicht Kaag te overvallen met het nieuws, maar haar toch om een reactie te vragen, en vervolgde met: “Heftig incident wat je er zo even over hoort.” 

Zij reageerde met: “Ja, ik kan, ik denk dat we allemaal afwachten wat het nieuws is, maar het is choquerend. Het geeft natuurlijk ook aan dat niemand meer veilig is in het huidige politieke klimaat. En dat dus haat en polarisatie extreme vormen gaan krijgen. Je komt terug bij de basis: woorden doen ertoe. Verder kan ik natuurlijk niet duiden wie die man heeft neergeschoten, maar geweld in de politiek en een democratisch leven zijn eigenlijk een doodsvonnis voor de beademing van de democratie.” Voor ieder ander is het gissen, enkel Kaag kan verduidelijken wat ze bedoelde. 

In plaats van de vraag ter verduidelijking voor te leggen aan Sigrid Kaag, wordt hij in de uitzending van Ongehoord Nieuws gesteld aan de tafelgasten. Zij krijgen de ruimte om hun eigen interpretatie te geven van wat Kaag mogelijk bedoeld heeft. De gasten interpreteren het als een “bedreiging”. Vervolgens duidt de presentator twee manieren waarop de woorden geïnterpreteerd kunnen worden: “Charlie Kirk heeft zich verschrikkelijk uitgelaten en dit is het gevolg. Het kan ook bedoelen: woorden doen ertoe op een andere manier, waarbij je juist voorzichtig moet zijn omdat dit anders het gevolg kan zijn.” 

Waarop Raisa Blommestijn zegt dat Sigrid Kaag “overduidelijk” de schuld van deze moordaanslag bij Charlie Kirk zelf legt. De uitspraak “woorden doen ertoe” wijst volgens haar niet op volledige afkeuring van de aanslag. Ook stelt zij dat Kaag niet zo geschrokken lijkt te reageren en maakt de vergelijking met hoe geschrokken Kaag wel was toen er een man met een fakkel voor haar deur stond. Blommestijn wijst erop dat toen de mensen aan de rechterkant ook de schuld kregen. Ze trekt in de uitzending de volgende conclusie: “Dus voor deze mensen is het cirkeltje altijd rond. Het is altijd de schuld van mensen aan de rechterkant, conservatieve mensen, terwijl uiteindelijk zij nogmaals bijdraagt met dit soort woorden terwijl het lijk nog warm is aan een klimaat waarin er gewoon, we kunnen gewoon wachten dan op de volgende kogel.”

De presentator vertelt dat hij zelf naar media-uitingen van Kaag heeft gekeken, waarin zij ook “woorden doen ertoe” gebruikte. Twee koppen van artikelen worden in beeld gebracht, waarvan enkel één de precieze tekst bevat. De presentator concludeert dat ze met deze woorden de schuld altijd heeft willen neerleggen bij de tegenpartij. Dit laat zien dat de redactie zich heeft voorbereid op dit onderwerp. Er was dus de gelegenheid geweest om Kaag te vragen wat ze precies met haar woorden bedoelde én de mogelijkheid om wederhoor te halen op de beschuldiging dat ze een “dubbele agenda” heeft vanwege haar activiteiten in Israël en Palestina en “haar roots”. 

In algemene zin is er geen wederhoor nodig bij iedere in het openbaar gedane uitspraak. Maar in het geval van twijfel bij een redactie over wat er wel of niet bedoeld wordt met een uitspraak, is de kijker eerder gebaat bij het stellen van de journalistieke vraag aan de persoon waar het om gaat dan om speculatie door derden. Wat in de uitzending van ON! gezegd werd, ging ook nog eens verder dan interpretatie van de uitspraak van Kaag. Er werden daadwerkelijke beschuldigingen gedaan. Daarmee komt de plicht tot wederhoor wel om de hoek kijken. Het is onduidelijk waarom dit niet gedaan is. En als het wel gedaan is maar de beschuldigde niet wilde reageren, dan had dat gemeld moeten worden.

Scheiding van rollen

Er zitten ook nog meerdere medewerkers van de omroep in deze uitzending aan tafel als gasten. Dit gebeurt vaker bij uitzendingen van Ongehoord Nieuws. Het uitnodigen van gasten staat redacties vrij, maar het zonder toelichting uitnodigen als tafelgasten van de eigen collega’s kan verwarrend zijn voor het publiek. 

Enkele jaren geleden raadden wij al aan om transparant te zijn over gasten die ook medewerkers zijn van Ongehoord Nederland: ‘wees er transparant over, dat was het nu niet altijd en dan weet de kijker niet wie met welke pet op iets zegt.’ Ook in de uitzending die we hier bekeken was dat zo. Zo is Raisa Blommestijn te gast maar wordt enkel omschreven als rechtsfilosoof, terwijl zij vorige seizoenen als presentator in Ongehoord Nieuws zat. Bij navraag gaf de redactie aan: “In het nieuwe seizoen is Raisa alleen in de commentaarrol in de uitzendingen. En dus als vaste gast.” 

Dat ook de hoofdredacteur als gast aan tafel zit kan meer dan verwarrend en mogelijk zelfs journalistiek problematisch zijn. Want hoe scherp bevraag je als presentator een gast die daarnaast je leidinggevende is en dus oordeelt over jouw werk?

In journalistieke programma's zou niemand een voorkeursbehandeling moeten krijgen, uit principe rol je als presentator voor niemand de rode loper uit. Maar je eigen collega's en baas kritisch bevragen kan extra ingewikkeld zijn. Andere belangen dan puur journalistieke kunnen een rol spelen, zonder dat het publiek daar weet van heeft. Daarom is transparantie over de verschillende rollen van gasten die ook medewerkers zijn van groot belang. Alleen dan kan het publiek bij een interview de onderlinge verhoudingen meewegen die er tussen collega’s kunnen spelen.

Conclusie

Door gebruikte bewoordingen in de uitzending van 11 september ontstaat er verwarring tussen wat opinie of feitelijke informatie is. Dit gebeurt bij interpretaties over gedrag en woorden van ‘linkse’ politici, en bij uitspraken over en van Sigrid Kaag. Een journalist hoort onderscheid te maken tussen meningen, beweringen en feiten, zodat het publiek weet hoe het de informatie kan interpreteren. 

Ook zeggen tafelgasten dat 'links' nooit geweld, richting bijvoorbeeld Charlie Kirk, afkeurt. Maar meerdere voorbeelden tonen aan dat dat niet klopt.  

Bij een beschuldiging horen journalisten om een weerwoord te vragen. Wederhoor van Kaag op beschuldigingen van de hoofdredacteur van ON! dat zij een “dubbele agenda” heeft vanwege haar activiteiten in Israël en Palestina en “haar roots” zit niet in de uitzending. Het is mogelijk dat de redactie wel heeft geprobeerd om wederhoor te halen. Maar als dat niet gelukt is, is het aan te raden om dit te benoemen.

Contact met Sigrid Kaag had ook kunnen helpen om te weten wat ze precies bedoelde met de woorden die ze sprak toen ze hoorde van de aanslag op Charlie Kirk; alleen zij kan dat echt toelichten. Nu werd er door presentator en gasten los geïnterpreteerd en gespeculeerd. Zo bleven beschuldigingen onweersproken en werd er mogelijk onterecht een beeld geschetst dat niet klopt met de werkelijkheid. 

Een presentator hoort door te vragen bij beweringen van een gast. Dit kan ingewikkelder worden als de gast je baas of je collega is. Andere belangen, zoals de goede samenwerking behouden, kunnen opspelen. Om het publiek niet op het verkeerde been te zetten is het belangrijk om hier transparant over te zijn.