Een duistere voorspelling

In een minicollege van dik tien minuten schetst techjournalist Alexander Klöpping in een uitzending van Eva (AVROTROS) een duister beeld van de toekomt. Artificiële Intelligentie (AI) wordt zó slim dat de mens de controle verliest. Het gevolg is een stijgende kans op oorlog, een imploderende democratie en een exploderende ongelijkheid. En dat allemaal binnen een paar jaar. Het minicollege schiet bij in elk geval één kijker in het verkeerde keelgat. Want het beeld klopt niet en bovendien: wie is Klöpping dat hij dit mag komen vertellen?

Expert of geen expert

“Alexander Klöpping is geen inhoudelijk expert op het gebied van AI, maar wordt gepresenteerd als autoriteit wiens woord wij voor waar moeten aannemen.” Dat schrijft een kijker in een mail aan de redactie van Eva en aan de Ombudsman. Of iemand een expert genoemd kan worden of niet is een interessante vraag. Is iemand enkel een expert als hij of zij er een wetenschappelijke studie voor doorlopen heeft? Of er een boek over heeft geschreven? Of is iemand ook al expert te noemen als hij of zij er veel over gelezen en nagedacht heeft? Het is een vraag die ook de Ombudsman niet makkelijk kan beantwoorden. Wel is duidelijk dat, volgens de mediawet, het een redactie vrij staat om uit te nodigen wie zij wil. Ook over welke onderwerpen gesproken wordt, is enkel aan de redactie. Daar kan ook de Ombudsman niets aan veranderen.

Duidelijk is dat Klöpping in de uitzending van Eva van 22 mei niet letterlijk als deskundige wordt aangekondigd. De redactie houdt het bij zijn naam en bij het feit dat hij het over de toekomst van AI gaat hebben (zie ook screenshot). In een reactie naar aanleiding van de klacht schrijft de redactie: “Alexander Klöpping verdiept zich al jarenlang in dit onderwerp en is een gerenommeerd techjournalist. En dat is dan ook reden dat wij (en vele anderen) hem als deskundige zien en als zodanig aan het woord laten.” Iedereen mag twijfelen aan de kennis van een spreker in een programma, maar onmiskenbaar is dat hij zich veel met het onderwerp bezighoudt. Dat blijkt uit zijn eigen website en de vele andere publicaties waarin hij over het onderwerp spreekt.

Met deze uitleg van de redactie is de schrijver van de mail aan de Ombudsman het niet eens. Dat schrijft hij niet alleen aan de redactie en aan de Ombudsman, maar ook in een column in Trouw vlak na de uitzending. “De grootste belediging in mijn vakgebied is iemand gelijkstellen aan de van de tv bekende tech-influencer Alexander Klöpping. Daarmee zeg je dat de ander zonder verstand van zaken onzin aan het spuien is over digitale technologie. Je kan diegene net zo goed een charlatan noemen.” Stevige woorden, waaruit blijkt dat hij liever niet had dat Klöpping op TV over dit onderwerp zou komen praten.

Dat een redactie zelf mag weten met wie ze een bepaald onderwerp wil bespreken, is vastgelegd in de mediawet en wordt ook wel redactionele autonomie genoemd. Een belangrijk principe dat voorkomt dat iemand van buitenaf kan opleggen welke onderwerpen wel of niet besproken worden. Ook kan enkel de redactie bepalen welke gasten wel of niet uitgenodigd mogen worden. Dit recht van een redactie is een belangrijk onderdeel van de persvrijheid. Net als dat het de klager vrij staat om daar iets van te vinden en daar een column over te schrijven.

Niemand kan in de toekomst kijken

Maar de kijker klaagt niet enkel over het feit dat Klöpping als expert zou worden gezien terwijl hij dat niet zou zijn. Hij heeft ook grote problemen met de inhoud van het minicollege. Zo schrijft hij aan de Ombudsman: “Alexander Klöpping beschrijft een fictief maar zeer ingrijpend scenario als een zekere toekomst, waar er alleen een discussie is over wanneer dit bewaarheid zal worden. Hij negeert een grote groep aan experts die het hier niet mee eens is.”

In de Code Journalistiek Handelen staat: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.” Een omroepmedewerker kan dus niet zomaar wat roepen. Wat er gezegd wordt moet controleerbaar zijn. Maar hoe zit dat bij een gast? Daarvoor geldt eigenlijk hetzelfde. Het is namelijk ook de taak van de journalist van de publieke omroep om duidelijk te maken voor het publiek wanneer een gast een mening geeft of de feiten op tafel legt.

Bij het verhaal van Klöpping is echter iets bijzonders aan de hand. Hier wordt niet over een controleerbaar en feitelijk verleden gesproken, maar over gebeurtenissen die in de toekomst plaats zouden kunnen vinden. Het is dus per definitie niet controleerbaar. Pas over enkele jaren - namelijk in 2029 – kunnen we controleren of wat Klöpping ons voorschotelde bij Eva ook daadwerkelijk gebeurd is. Maar is dat voor de kijker ook voldoende duidelijk gemaakt?

Dat hier niet iets verteld wordt dat voor de volle honderd procent zeker is, blijkt al direct uit de aankondiging van het item van Klöpping. Daar wordt het verhaal over AI in 2029 aangekondigd als “één van de mogelijke waarschijnlijke toekomstscenario’s”. Het is dus volgens de redactie van EVA zowel mogelijk (het kan gebeuren) als waarschijnlijk (er is een grote kans dat het gebeurt). Met die woorden lijkt er een zekere overtuiging te zijn dat wat er volgt (het minicollege van Klöpping) een vrij zekere voorspelling voor de toekomst is.

De redactie laat het publiek echter enigszins in verwarring achter door te stellen dat het slechts één van de toekomstscenario’s is. Er zijn er dus blijkbaar meer, maar hoeveel dat er zijn en waarom juist deze is uitgekozen, wordt verder niet toegelicht. Is dit het meest waarschijnlijke scenario? Of heeft Klöpping als gast hier zelf een keuze in gemaakt? Aan het eind van het gesprek wordt nog wel iets gezegd over de waarschijnlijkheid van het geschetste scenario. Letterlijk zegt Klöpping hier: “Al denk je dat de kans 10% is…”. Het gaat hier dus om een kans en niet om een zekerheid. Een kans waar je blijkbaar zelf een inschatting van kan maken en die ook nog eens slechts 10% zou kunnen zijn. Dat zou suggereren dat er ook nog 90% kans is dat het een compleet andere kant op gaat. Bovendien zegt Klöpping: “Niemand kan in de toekomst kijken.”

Toch zit er wel een zekere stelligheid in hoe het onderwerp door de redactie van EVA gebracht werd. Zo staat op de website van het programma de volgende kop boven het item: “Hoe AI onze wereld gaat veranderen was altijd één groot mysterie. Tot nu.” Daarmee zou het publiek de conclusie kunnen trekken dat dit is wat er gaat gebeuren in plaats van dat het kan gebeuren. In de verdere tekst is er toch weer ruimte voor twijfel. Over de toekomst die in dit scenario voorspeld wordt, zegt de redactie op de site: “Hoe ziet die eruit als AI slimmer is dan wij?” Waarmee ze dus zegt dat deze toekomst enkel uitkomt als AI slimmer is dan de mens. In de alinea eronder geeft de redactie bovendien duidelijk aan waar het toekomstscenario op gebaseerd is, namelijk het artikel AI 2027 een aantal Amerikaanse onderzoekers.

Feiten van nu

De Ombudsman is geen factchecker en kan al helemaal niet naar de toekomst reizen om te kijken of wat Klöpping en de Amerikaanse onderzoekers schetsen waarheid wordt. Wel kan de Ombudsman kijken of wat er gezegd wordt over het hier en nu controleerbaar en waarheidsgetrouw is. Zoals eerder geschetst ligt hier volgens de Code Journalistiek Handelen een duidelijke taak voor de redactie. Volgens de mailer ging het ook in de uitspraken over hoe AI er nu voor staat mis. Hij schreef ons: “Alexander Klöpping doet in zo'n 10 minuten tijd vele onware, dubieuze en misleidende uitspraken over AI.”

In de analyse van de Ombudsman van het item over kunstmatige intelligentie valt wat dat betreft één uitspraak op die ook de mailer aan ons stuurde: de uitspraak die gaat over het inzetten van AI bij de ontwikkeling van AI. In de uitzending zegt Klöpping hierover: “Vorig jaar werd bijna alle programmeercode nog door mensen geschreven en dat is nu niet meer zo. Op dit moment zien we de eerste tekenen van AI die zichzelf verbetert. (…) Ai-bedrijven die Ai maken met Ai.”

Volgens de mailer klopt deze uitspraak van Klöpping niet. Het zou voor het begrip van de kijkers goed zijn geweest als de redactie hier had aangegeven waar deze bewering vandaan kwam. Of in elk geval gevraagd had aan Klöpping waarop hij dit baseerde. Nu blijft de bronvermelding voor dit minicollege beperkt tot de vermelding dat veel afkomstig is van het al eerder genoemde artikel AI 2027.

Een angstig toekomstscenario.

In de mail schreef de kijker dat hij het schadelijk vindt dat in het programma Eva nu een toekomstscenario werd geschetst dat veel mensen angstig zal maken. Angstig voor iets dat misschien helemaal nooit gaat gebeuren. De redactie schrijft hem naar aanleiding van zijn klacht dat ze het item hadden gemaakt “niet om angst in te boezemen, maar om te laten zien wat er momenteel gaande is, kijk alleen al naar de eindeloze rij aan publicaties over dit onderwerp.”

Zoals eerder aangehaald mag een redactie zelf bepalen aan welk onderwerp ze aandacht wil besteden en ook hoe ze dat doet. Hier was het ook mogelijk geweest een compleet ander, en minder angstig, toekomstscenario te schetsen. Maar een verplichting om dat te doen is er vanuit de Code Journalistiek Handelen beslist niet.

Conclusie

De toekomst voorspellen is lastig en als journalistiek moet je dan ook voorzichtig zijn met het doen of laten doen van voorspellingen Zeker op het gebied van AI. Wie het nieuws over kunstmatige intelligentie volgt komt er al snel achter dat er veel onzekere factoren in de ontwikkeling zitten. Dat weerhoudt de eigenaren van de AI-bedrijven er niet van om met voorspellingen te komen. Zowel zonnige als zeer duistere. Ook Klöpping doet hier aan mee in de uitzending van Eva.

Toch mag Klöpping zijn voorspellingen doen en de redactie van Eva mag hem het podium daarvoor geven. Er is niets in de Code Journalistiek Handelen of de mediawet dat dat in de weg zou staan. Wel is het belangrijk om zo transparant mogelijk te zijn over wat de waarde is van het verhaal dat verteld wordt. Dat kan door kleine verbeteringen aan te brengen in de onderbouwing van het verhaal en in precieze bewoording van de aankondiging. De voorspelling zal er mogelijk niet vrolijker op worden, maar de kijker weet dan wel beter met hoeveel korreltjes zout er naar gekeken moet worden.