Over praatgasten en experts

Wat maakt iemand geschikt om als expert op te treden in een radio- of televisieprogramma? Het is een vraag die we regelmatig krijgen bij de Ombudsman als het gaat om mensen die aanschuiven in programma’s als Bar Laat, Buitenhof of Nieuwsuur, of over wie er aan het woord komt in een artikel. Meestal wordt die vraag net iets anders geformuleerd in onze mailbox en wordt ons vooral verteld waarom een gast beslist níet in die programma’s had moeten zitten. Volgens deze mailers moet de Ombudsman ingrijpen en de redactie op de vingers tikken voor het uitnodigingsbeleid.

Om maar met de deur in huis te vallen: dat kan (en wil) de Ombudsman niet doen. Wie in een journalistiek programma wordt uitgenodigd of aan het woord komt in een artikel en waar met deze persoon over gesproken wordt, is onderdeel van de persvrijheid zoals die opgenomen is in de grondwet en in de Mediawet. Meer specifiek: dat is onderdeel van de redactionele autonomie. Dit betekent dat niemand van buiten mag bepalen wie de redactie aan het woord laat. Niet de Ombudsman, niet de minister en niet een rijke geldschieter.

Een contextloze gast
Maar dat iedereen uitgenodigd mag worden, betekent natuurlijk niet dat zo’n uitnodiging altijd een goed idee is. Soms zorgt het voor verwarring bij het publiek waarom een bepaalde persoon aan het woord komt over een bepaald onderwerp. Of wat de waarde is van wat deze persoon erover zegt. Die verwarring leeft soms ook bij collega-programmamakers.

Zo bespreken Marije de Roode en Tim Hofman in hun podcast Radio Boos het optreden van Jort Kelder in een uitzending van Eva. Het draait bij De Roode en Hofman vooral om de vraag waarom Kelder daar zit. Volgens hen was dat voor de kijker onduidelijk: “Waarom zit Jort Kelder daar nou? We kunnen het niet aflezen aan zijn titelbalk, want er staat in de titelbalk alleen Jort Kelder, dus daar weten we het niet uit.” Volgens Radio Boos blijft door het ontbreken van een uitleg over waarom Kelder er zat, ook onduidelijk wat de waarde is van wat hij in het programma zei: “Ze presenteren hem ook niet als deskundige, maar ook niet als géén deskundige. Dus het blijft onduidelijk. (…) wat hij zegt, is dat een mening? Opinie? Is dat een feit? Is dat onderzocht? Is het wetenschappelijk onderzocht? Niemand weet dat.”

Ook De Roode en Hofman geven aan dat het uitnodigen van Kelder op zich geen probleem is, maar dat het probleem vooral zit in het inkaderen van hem als gast. Door dat niet te doen zou onduidelijkheid kunnen ontstaan bij het publiek en dat is niet wat je wil. Maar hoe moet het dan wel? In de Code Journalistiek Handelen, de leidraad voor de journalistieke redacties van de landelijke publieke omroepen, staat hier niets concreets over.

Wat er wel staat, is dat een redactie producties maakt die “controleerbaar” zijn en dat omroepmedewerkers “transparant” zijn over hun journalistiek handelen. Daarnaast staat er dat elke vorm van belangenverstrengeling moet worden vermeden. Dit pleit ervoor om zo duidelijk mogelijk te zijn over waarom iemand als gast optreedt in een journalistiek programma of artikel. Als er mogelijk sprake is van belangenverstrengeling of strijd uit het verleden rond hetzelfde onderwerp, zou het goed zijn om ook dat te vermelden.

Dat dit laatste niet altijd gebeurt, blijkt uit een mail die de Ombudsman onlangs kreeg over iemand die aan het woord kwam in een artikel van de NOS. Deze persoon was vanwege haar wetenschappelijke expertise bevraagd over het conflict in Gaza. Wat niet was meegenomen in de omschrijving was het feit dat ze door Israël vanwege haar werk en standpunten geweerd wordt uit het land. Dit betekent natuurlijk niet dat wat ze over het onderwerp te zeggen had vanuit haar expertise minder waard is. Wel betekent het dat er een bepaalde context is, die voor een goed begrip vermeld had kunnen worden.

Zoals gezegd zijn er geen regels over wat er wel en niet vermeld moet worden over de status of context van een spreker. De NOS heeft in die zin geen fout gemaakt, maar heeft het publiek mogelijk wel tekortgedaan. De ontbrekende context bij de deskundige zorgde voor wantrouwen bij een deel van het publiek omdat ze vermoedden dat de omroep iets achter hield.

Nieuwe regels
Moeten er dan toch afspraken worden gemaakt over wat er gemeld moet worden over gasten, experts en geïnterviewden? Nu blijkt er een enorm verschil te zijn tussen wat de ene journalistieke redactie deelt en wat de andere erover zegt. In het buitenland bestaan er wel regels over het verstrekken van dit soort informatie. Zo staat in de richtlijnen van de Vlaamse VRT “Praatgasten, experten, analisten krijgen in uitzendingen en online een correcte introductie. Geef aan waarom je deze persoon in kwestie aan het woord laat en schets zijn of haar achtergrond.”

En ook bij de Britse BBC, die sowieso over vrij uitgebreide redactionele richtlijnen beschikt, staan regels over wie de redactie aan het woord laat komen. Vertaald staat er in de richtlijnen: “We moeten niet automatisch aannemen dat gasten of experts van andere organisaties (zoals academici, journalisten, onderzoekers en vertegenwoordigers van goede doelen en denktanks) onpartijdig zijn. Relevante informatie over hun banden, financiering en specifieke standpunten moet, indien van waarde voor de context, beschikbaar worden gesteld aan het publiek.”

Beide buitenlandse richtlijnen geven dus aan dat het belangrijk is om alle noodzakelijke context rondom iemand die aan het woord komt, te delen. Dat betekent natuurlijk niet dat alles wat iemand in het verleden gedaan heeft, vermeld hoeft te worden, maar wel als het raakt aan het thema waar de persoon over aan het woord komt. Het zou goed zijn als er ook in de Code Journalistiek Handelen afspraken over zouden komen te staan.