Dossier Framing. Artikel 2: Welke frames zijn er en hoe herken je ze?

In twee artikelen en een podcast gaat Team Ombudsman in op het fenomeen ‘framing’ in de journalistiek. Wat is framing? Wie doet het en waarom? En hoe leg je uit aan het publiek dat framing geen journalistieke doodzonde is?

Wat zijn de frames die onbewust of bewust gebruikt worden in de journalistiek? We kwamen er een aantal tegen in onderzoeken en mediaberichten. We beschrijven ze hieronder met voorbeelden. En we geven ook wat handvaten waaraan je een frame kunt herkennen. Omdat het je als nieuwsgebruiker bewuster maakt van de keuzes van de journalist.

Human Interest Frame
Bij een human interest frame wordt een kwestie of gebeurtenis belicht door een persoonlijk verhaal te vertellen. Vaak is er sprake van een emotionele invalshoek. Neem als voorbeeld het nieuws over discriminatie tegen Aziatische Nederlanders. Als er dan gekozen wordt om een Aziatische Nederlander te interviewen over persoonlijke ervaringen met discriminatie, is er sprake van een human interest frame. Vaak worden kijkers emotioneel geraakt door het nieuws te zien door een persoonlijke lens. Journalisten kunnen het inzetten om publiek meer te betrekken bij nieuws.

Conflict Frame
Bij een conflict frame wordt er nadruk gelegd op een conflict tussen personen, groepen, organisaties of landen. Zo kun je de inhoudelijke discussie tussen twee politici versimpelen. Vooral tijdens verkiezingen wordt dit frame veel gebruikt. Zoals in nieuwsberichten waarin gemeld wordt dat politici “naar elkaar uithalen”, “geïrriteerd zijn” of “ruzie hebben” in plaats van dat de aandacht gaat naar inhoudelijk beleid. Zo luidde de titel van een artikel in de Volkskrant over de val van kabinet Rutte-IV: “Ruzie en achterdocht bleven Rutte IV tot het roemloze einde achtervolgen”. Daaraan zie je direct al dat een artikel de blik richt op de conflicten.

Attribution of Responsibility Frame
Dit frame noemen we het verantwoordelijkheidsframe. De nadruk wordt hier gelegd op wie of wat verantwoordelijk is voor de oorzaak of de oplossing van een probleem, of de verantwoordelijkheid draagt. Dat kan een individu, groep, organisatie, bedrijf of de overheid zijn. 

Onderzoek onder journalisten laat zien dat tijdsgebrek een rol kan spelen bij de keuze voor dit frame. Er is simpelweg niet genoeg tijd in het item om in te gaan op alle achtergronden en de complexiteit van een kwestie. Dan kies je ervoor om de aandacht te richten op wie of wat iets veroorzaakt heeft (want je kijkt altijd achteraf) of wie er iets aan kan doen of geacht wordt dat doen.

Een verslaggever zegt bijvoorbeeld in een item over geluidoverlast door Schiphol: “Als er geluisterd gaat worden naar omwonenden dan moet de krimp van Schiphol een stuk forser worden, daar zal het kabinet naar moeten kijken”. Hierbij wordt de verantwoordelijkheid voor de oplossing van het probleem duidelijk bij het kabinet neergelegd.

Morality Frame
Bij dit moraliteitsframe is er sprake van morele of religieuze voorschriften. Vaak wordt dit frame niet direct door een journalist opgelegd, maar via een gast of spreker die geïnterviewd wordt. De gebeurtenis of kwestie wordt geplaatst in een context van religieuze of morele overtuigingen. Je kunt bijvoorbeeld de visie van een specifieke belangengroep gebruiken om vragen te stellen over ‘beladen zaken’, zoals seksuele voorlichting. In die visie kunnen morele of sociale voorschriften zitten over hoe je je volgens de belangengroep behoort te gedragen.

Economic Consequences Frame
Bij dit frame kies je ervoor verslag te doen over een gebeurtenis of probleem in termen van de economische gevolgen die dit zal hebben voor een individu, groep, instelling, regio of land. Een voorbeeld: de staalovens worden gesloopt dus veel mensen zullen hun baan verliezen. Of je presenteert de uitbreiding van een bedrijventerrein als economische winst. Je zou zo’n verhaal ook kunnen schetsen als verlies van natuur of open ruimte. Nog een voorbeeld: al die mensen met een burn-out kosten de staat veel geld. Zo zie je hoe de keuze voor een frame de blik op het nieuws inkadert en hoe er meerdere frames in één artikel kunnen zitten.

Game Frame
Bij het game frame wordt de politiek weergegeven als een competitief spel. In plaats van inhoudelijke politieke debatten te schetsen, wordt er bericht alsof het om een sportwedstrijd gaat. Vooral spelachtige termen komen hieraan te pas, zoals: “hard in de aanval”, “punten gescoord” of “verloren”. Stel je voor: de commentator van een voetbalwedstrijd, maar dan bij beelden van een debat in de Tweede Kamer. In verkiezingstijd is vaak sprake van wat wel genoemd wordt het ‘horse-race-frame’, dat is hiermee vergelijkbaar.

Equivalency Frame
De term equivalency frame kan je vertalen als ‘vergelijkingsframe’. Dan kies je er bijvoorbeeld voor om te vermelden dat 10% van de mensen sterft aan een ziekte in plaats van te stellen dat 90% van de mensen die ziekte overleeft. De resultaten zijn hetzelfde maar de presentatie is geheel anders. Het vaak kiezen voor verlies (in dit geval: overlijden) kan bijdragen aan het gevoel dat nieuws altijd zo negatief is.

Episodisch of thematisch frame
Dit is nog een andere manier om frames te onderscheiden. Heeft een verhaal een episodisch frame, dan wordt het onderwerp als een op zichzelf staand iets gezien of beschreven. Bijna als een incident. Zo wordt de moord op een vrouw door een familielid of partner vaak letterlijk een ‘incident in huiselijke sfeer’ genoemd.

Een verhaal met een thematisch frame kiest een bredere blik. En kijkt bijvoorbeeld naar de frequentie waarmee of omstandigheden waaronder dergelijke ‘incidenten’ voorkomen, of onderzoekt mogelijke overeenkomsten tussen de moorden. Hierdoor krijgt het publiek zicht op onderliggende patronen, in dit geval zal dan sneller het woord ‘femicide’ gebruikt worden.   

Termen Frame
Tot slot voegen we zelf nog een frame toe: het ‘termen frame’. Je zou het ook wel het ‘gelijkwaardigheidsframe’ kunnen noemen, met dank voor de passende naam aan Bernadette Kester van de Erasmus Universiteit. Dit komt niet voort uit eerder onderzoek, maar we vinden het interessant naar aanleiding van de Incomplete Stijlgids van WOMEN Inc. Dit is een “wegwijzer” van deze organisatie bij het inclusiever en minder stereotype maken van taal.

De stijlgids beschrijft hoe er voorkeuren of zelfs vooroordelen zitten in de woorden die we kiezen, welke boodschap we die meegeven en wat je daaraan kunt doen. Neem de keus tussen ‘docent’ en ‘docente’, waarom kies je voor dat vrouwelijk achtervoegsel ‘e’? Of hoe spreek je mensen aan, welke titel geef je ze? Meer hierover en over het belang van taal bij het begrijpen van een frame hoor je in de podcast over framing die we maakten.

Waaraan kan je een frame herkennen?

De Ombudsman keek mee bij een college van Kester over het gebruik van frames. Dertig studenten kregen de opdracht om de frames te zoeken in een krantenartikel over het uitvallen van NSC-voorman Omtzigt. Op het oog gaf het stuk de achtergrond bij het tijdelijk terugtreden van de doodvermoeide politicus. Maar was dat alles?

De studenten keken of (en zo ja: hoe) de stem en blik van de journalist in het artikel hoor- en zichtbaar waren. Ze letten op termen of woorden die domineerden, op gebruikte metaforen en vergelijkingen, bijvoeglijk naamwoorden die kleuring gaven. Ze keken ook naar aannames, verklaringen, oorzaken of oordelen die gegeven werden. Werden er misschien ook dingen juist niet genoemd die je logischerwijs wel in zo’n artikel zou verwachten? En er werd gekeken of je misschien ook een ander perspectief zou kunnen bedenken voor het verhaal. 

Het artikel bevatte veel woorden als ‘schreeuwde’ en ‘huilde’ en legde daarmee de nadruk op Omtzigts labiele en emotionele staat. De verantwoordelijkheid voor zijn terugtreden kwam hierdoor helemaal bij hem zelf te liggen. Wie in de politiek gaat, moet er maar tegenkunnen. Een beetje ‘eigen schuld, dikke bult’. Een nogal eenzijdig verantwoordelijkheidsframe dus, én episodisch: Omtzigts uitvallen werd zo tot een incident gemaakt. Terwijl dat maar de vraag is. Er waren de afgelopen jaren vele Kamerleden die al dan niet tijdelijk terugtraden. Waarom geen verwijzing naar de zwaarte van het politieke werk in de Tweede Kamer? 

Dat was de invalshoek hier niet, kan je zeggen. En de journalist mag het frame bepalen. Maar een thematisch frame had tot een bredere blik geleid, met wellicht voor het publiek meer relevante informatie. En mogelijk met minder hype en #ophef.

Doet al die kennis ertoe?

Je ziet dat de keuze voor een bepaald frame nogal wat uitmaakt als je een verhaal of item maakt en bij hoe je publiek het begrijpt. Je kunt jezelf als journalist testen door je invalshoek te bevragen. Is een verslag van een politiek debat bij onze rubriek altijd een wedstrijd armpje drukken en wat zegt dat over onze aanpak? Schiet ik snel in een moraliteitsframe en is dat erg? Wat zegt het dat ik steeds een human interest frame pak als ik over – bijvoorbeeld – de toeslagenaffaire bericht? Zie ik dan de onderliggende patronen niet over het hoofd? 

Andersom kan het publiek mogelijk kritischer kijken hoe een verhaal in elkaar zit of wat ermee bedoeld wordt als het ook helder heeft welk frame gebruikt is. Krijg ik als publiek niet betere informatie als ik een economisch verhaal ook eens vanuit de menselijke invalshoek belicht krijg? Waarom kiezen journalisten in campagnetijd zo vaak voor een game frame en mis ik dan niet iets? 

Dat het publiek dat ook doet, bleek na de Kamerverkiezingen in november 2023. Toen klaagden mensen bij ons dat er opnieuw onvoldoende aandacht was geweest voor de standpunten van partijen. Ondanks dat de journalistiek van tevoren had gezegd anders te willen, was de campagne toch weer als een hardloopwedstrijd verslagen. En men vond dat horse race frame behoorlijk onbevredigend. 

Mogen journalisten van de omroepen gebruik maken van framing?

Uit klachten bij de Ombudsman blijkt vaker dat het publiek verontwaardigd is over het gebruik van iets dat zij zien als ‘framing’ door de publieke omroepen. Dan schrijft men ons: de journalist kiest wat wij te zien krijgen, en doet dat met een dubbele agenda: die wil ons een standpunt opdringen. Maar journalisten van de publieke omroepen zouden toch ‘neutraal’ moeten zijn? Dat verhoudt zich toch slecht tot het kiezen van een frame? Framing wordt dan dus als iets negatiefs opgevat.

Maar niemand ontkomt aan framing, ook een journalist niet. Een journalist moet kiezen wat wel en niet mee te nemen in een bericht. Een nieuwsbericht is geen encyclopedie en kan niet altijd alles bevatten. Een journalist moet een uitsnede maken van dat wat vandaag belangrijk is om aan het publiek te laten weten. In de aflevering over framing van de podcast Achter de Klacht hoor je hoe dat proces op de redactie van NOS Nieuws werkt.

Daarnaast mogen journalisten ook kiezen wat hun invalshoek is. In de Mediawet staat omschreven wat de taken en verantwoordelijkheden van de omroepen zijn. Redactionele autonomie noemen we dat en die geldt voor alle omroepen, we schreven er eerder over. Er is nergens voorgeschreven dat omroepen geen gebruik mogen maken van frames bij het kiezen van een invalshoek of het bepalen van wat wel en niet in een nieuwsbericht gaat. Kleur bekennen mag, zeker als je als omroep een maatschappelijke stroming moet vertegenwoordigen.

Er valt over framing meer te zeggen dan we hier hebben gedaan. En we zullen er dus vast vaker op terugkomen. Want meer inzicht in welke frames er zijn, hoe ze gebruikt worden en waarom, maakt publiek wijzer over hoe journalisten hun werk doen. Het herkennen van frames geeft een kijker of lezer gerichte kennis om een ‘gevoel’ over nieuwsberichten om te zetten in onderbouwde inzichten. En om te snappen waarom je de inhoud van een nieuwsbericht begrijpt zoals je doet. 

Het is hierbij wel belangrijk op te merken dat frames niet zonder meer of altijd dezelfde invloed hebben op het publiek. Dit hangt van meer factoren af, zoals bijvoorbeeld de kennis over een onderwerp die het publiek zelf al heeft. Maar het hangt zeker ook af van hoe vaak een frame wordt gebruikt en hoe extreem of eenzijdig dit gebeurt. Over het terugtreden van Omtzigt koos een breed deel van de pers dezelfde invalshoek, en zelfs vaak dezelfde bewoordingen. Dan kan een bepaald beeld wel heel makkelijk inslijten.

Dossier Framing. Artikel 1: Framing, doodgewoon of doodzonde?

Dossier Framing. Podcast #4: Wat is framing?