Ombudsman, mag dit weg? Dat is nog niet zo makkelijk.
De vraag komt met regelmaat terug bij ons, maar de afgelopen weken ineens meerdere keren. Het ging over heel uiteenlopende programma’s van diverse omroepen. Maar de vraag was steeds dezelfde: Ombudsman, kan dit beeldfragment/interview/artikel verwijderd worden? Of: Ik heb nooit toestemming gegeven dat de redactie mij/mijn kind filmde, maar nu zie ik mezelf/hem/haar terug op YouTube. De toon van dit soort mails verraadt altijd enige paniek. Wat te doen als je niet hebt ingestemd met gefilmd worden? Of als je achteraf spijt hebt van je bijdrage aan een programma?
Fragmenten weghalen
Een vader schreef ons hoe zijn zoon op straat een camera van PowNed tegenkwam, “waarbij mijn zoon en andere leerlingen na schooltijd werden geïnterviewd en rekenvragen kregen voorgelegd. Een video is geüpload waarin hij, samen met andere meerderjarige kinderen, zonder toestemming van hen en van hun ouders/voogd wordt getoond en op een respectloze en vernederende manier wordt belachelijk gemaakt.” De vader vroeg ons om het fragment weg te halen.
Wij kunnen dat niet, want een redactie gaat zelf over wat er geplaatst of weggehaald wordt. Dat valt onder de redactionele autonomie zoals die in de mediawet en de grondwet is vastgelegd. De pers is namelijk vrij in wat gepubliceerd wordt, zo lang die pers maar niet oproept tot het doen van iets strafbaars. In het uiterste geval kan in Nederland een rechter het weghalen van een journalistieke publicatie opdragen. Dat kan als laten staan heel erg schadelijk is voor degene waar het over gaat.
Zo ver kwam het hier niet. Wij gaven het verzoek door aan PowNed. Die vroeg de vader aan te tonen dat zijn zoon inderdaad minderjarig was. De omroep verwees daarbij naar artikel 6 van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) die personen jonger dan 16 jaar extra bescherming tegen privacyschendingen geeft. De jongen bleek 15 jaar te zijn. En dus verwijderde PowNed het fragment direct van alle platforms en schreef de vader “welgemeende excuses voor deze vergissing. Hoewel we (…) bewust bij een MBO-school zijn gaan staan, en de verslaggever aan studenten heeft gevraagd of hij ze mocht interviewen, blijkt toch dat we uw zoon te oud hebben ingeschat. U heeft dus volledig gelijk.”
Fijn dat de omroep snel reageerde. Maar de vader stelde ons nog een aantal aanvullende vragen over wat mag en wat niet. En dus zetten we wat zaken op een rij, zonder de illusie volledig te kunnen zijn. We stuiten hierbij namelijk niet alleen op de Code Journalistiek Handelen, de set ethische afspraken die de omroepen met elkaar hebben vastgelegd. Maar dus zeker ook op de wet.
Toestemming
De vader schreef dat “het feit dat mijn zoon toestemming gaf voor het stellen van vragen impliceert niet automatisch toestemming voor publicatie, vooral niet op sociale media en andere platformen.” Dat klopt. En de Code Journalistiek Handelen zegt: “Omroepmedewerkers maken afspraken met bronnen over de status van hun medewerking (voor publicatie, voor achtergrondinformatie, off the record).” Maar we zijn over die afspraken vooraf of achteraf niet zo eenduidig in journalistiek Nederland. We gieten ze bij journalistieke producties al helemaal niet graag in de vorm van een contract.
Fotografen doen dat veel meer. Die hebben te maken met iemands portretrecht en de wettelijke afspraken daaromheen. En dus zegt het ANP tegen zijn fotografen dat ze mensen die op de foto gaan liefst een zogenoemde ‘quitclaim’ moeten laten ondertekenen. “Dit is voor zowel de geportretteerde, de fotograaf en opdrachtgever prettig omdat iedereen op deze manier de afspraken zwart-op-wit heeft. Onthoud dat mensen zonder een getekende quitclaim altijd het recht hebben om zich te verzetten tegen publicatie van het beeld,” schrijft het persbureau. Alleen als het om een nieuwsfoto gaat, “heb je te maken met persvrijheid en mogen mensen (in bepaalde gevallen) herkenbaar in beeld gebracht worden”. Uiteraard kan dan nog wel eens discussie ontstaan over wat er dan precies nieuws is en wat niet.
In Vlaanderen heeft de Raad voor de Journalistiek een richtlijn opgesteld hoe je met minderjarigen omgaat in de media. Op basis daarvan heeft het Kinderrechtencommissariaat een brochure uitgegeven die mediamakers (en dus ook journalisten) houvast biedt bij wat gewenst is en wat niet. Er is zelfs een modelformulier waarmee je kinderen en ouders toestemming voor medewerking kunt vragen. In Nederland kennen wij zoiets algemeens niet. Diverse omroepen, programma’s en productiehuizen werken wel met hun eigen protocollen en procedures. Het zou goed zijn voor de duidelijkheid als ook hier een gezamenlijk protocol gemaakt kan worden. En het bestaan daarvan dan heel duidelijk te maken aan het publiek.
Open vizier
Van journalisten wordt verwacht dat ze hun identiteit bekendmaken aan mogelijke geïnterviewden en aangeven waar een gesprek of opname voor dient. Dan kan degene die de microfoon onder de neus krijgt goed bepalen om mee te werken. We hebben het hier niet over het werken met verborgen camera’s of microfoons, daarover binnenkort meer in een uitspraak en een podcast.
Verslaggevers bij PowNed weten dat ze zich bekend moeten maken, zei de omroep tegen de Ombudsman. “En de roze ‘plopkap’ op de microfoon is ook goed herkenbaar als van ons.” Nieuwe verslaggevers krijgen te horen wat kan en wat niet, legde de omroep uit. En ervaren verslaggevers delen hun kennis met de hele redactie in de vorm van trainingen.
Dan nog kan een item anders uitpakken dan een geïnterviewde verwachtte. De vader schreef ons over het “belachelijk” maken van de kinderen. Hij vroeg ons of wellicht sprake was van het creëren van nieuws door een incident uit te lokken, zoals de Code Journalistiek Handelen expliciet verbiedt. Dat uitlokken ziet de Ombudsman in dit geval niet voor zich, want om welk incident zou het dan zijn gegaan?
Of er sprake was van belachelijk maken kan de Ombudsman nu niet meer nagaan. Het materiaal is immers niet meer terug te zien. Het belachelijk maken van sprekers hoort in journalistieke producties in elk geval niet thuis, dat dient geen enkel journalistiek doel.
Wat andere programmagenres betreft mag belachelijk maken misschien dan niet leuk zijn, of eventueel zelfs kwetsend of respectloos, verboden is het niet. Dit is nu typisch een ethische afweging voor een programmamaker. De vraag is dan: wat is je doel ermee en hoe zou je zelf behandeld willen worden?
Dat kijkers ook plezier lijken te halen uit het voor schut zetten van de medemens, blijkt uit het succes van programma’s als vroeger BananaSplit of nu nog Funniest Home Videos. Maar respectvol omgaan met de mensen in je programma behoort tot een van de waarden die de publieke omroepen geacht worden uit te dragen. En je daaraan houden hoeft echt niet te leiden tot ondraaglijk brave, zouteloze tv. Neem bepaalde onderdelen van het programma Plakshot. Maar pas dus wel op met minderjarigen en kwetsbare mensen.
Recht om vergeten te worden?
Kijkers mailen ons ook nog wel eens om oude beeldfragmenten te laten weghalen. “Ik heb drie jaar geleden een filmpje opgenomen, ik wil graag dat dit wordt verwijderd,” schreef een meneer, “het filmpje komt mij niet ten goede. [..] Ik ben op dit moment in een heel andere fase in mijn leven.” Deze meneer vond geen gehoor bij de uitzendende omroep. Die schreef hem: “Wij verwijderen nooit content uit het verleden, zeker niet wanneer dat met instemming van de betrokkene(n) is gemaakt.” Formeel juist, een journalistiek medium hoeft niet zomaar – omdat het iemand niet meer uitkomt – een uitzending aan te passen.
Mensen doen dan nog wel eens een beroep op wat populair ‘het recht om vergeten te worden’ is gaan heten. Je mag in specifieke omstandigheden van een zoekmachine eisen dat publicaties op internet niet zo makkelijk meer te vinden zijn. Dat kan als je bijvoorbeeld last hebt van wat Google produceert als je op internet zoekt op je naam omdat dat wat er verschijnt inmiddels onjuist of niet langer relevant is. Alleen iemand die veel moeite doet kan de informatie dan nog vinden.
Maar het wordt ook wel aangehaald als een simpele manier om van ongewenste perspublicaties af te komen. En om dat te voorkomen, geldt het ‘vergeetrecht’ niet zomaar voor de inhoud van journalistieke producties of voor wat er zit in het archief van een omroep of krant. Het is belangrijk dat die archieven compleet kunnen blijven. Maar soms kan iemands reputatie zo zwaar wegen dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oplegt een artikel op internet te anonimiseren. De informatie wordt dan niet weggehaald, maar iemands naam wel. Die persoon wordt zo minder makkelijk vindbaar.
In het concrete geval hierboven keken wij op YouTube, maar kregen daar de mededeling: "Video niet beschikbaar. Deze video is door de uploader verwijderd." We vroegen de omroep dus wat er gebeurd was, want het filmpje bleek dus toch wel offline gehaald. De omroep legde uit dat het filmpje destijds met toestemming van de betrokken meneer gemaakt én met publiek geld gefinancierd was. Dat zijn voor de omroep doorgaans twee afwegingen om níet te verwijderen. Maar deze hoofdpersoon had er zelfs psychische klachten van en dat woog voor de omroep zwaar. Het filmpje is dus inderdaad niet meer te vinden.
Blokkeren
Een andere kijker klaagde bij een actualiteitenrubriek dat oud beeld van haar bij een demonstratie was gebruikt in een onderwerp dat daar niet over ging. Volgens de journalistieke code mag beeld- of geluidsmateriaal niet gebruikt worden in een heel andere context dan waarvoor het materiaal oorspronkelijk is gemaakt. Als dat wel gebeurt, schendt een programma de afspraken in de code. Dan moet dat verschil in context overigens wel heel duidelijk zijn.
Als het gaat om het opnieuw gebruiken van beeldmateriaal dat niet uit de context is gehaald maar inmiddels wel gewoonweg heel ongemakkelijk is, kan een programma of omroep aanbieden dat beelden voor hergebruik ‘geblokkeerd’ worden bij Beeld & Geluid, het centrale archief voor televisie- en radiomateriaal. Een ander programma mag de beelden dan niet zomaar uit het archief halen en opnieuw in een uitzending gebruiken. Dat is doorgaans een goede oplossing als een programma niet in het archief wil ingrijpen maar een verdrietige kijker wel wil helpen om beelden uit het verleden niet te pas en vooral te onpas te laten terugkomen.
Minimize harm
Alles overziend blijkt er met programma’s en omroepen soms best te praten over het weghalen of minder vindbaar maken van bepaalde beelden. Als je maar overtuigende argumenten hebt. Niet bij harde nieuwsgebeurtenissen. En ook niet bij fragmenten die door de wol geverfde mensen als politici even niet goed uitkomen. Wel als de schade van het laten staan aan te tonen is, of wanneer de wet aangeeft dat geen of onvoldoende toestemming is gegeven.
De Ombudsman kan weghalen niet opleggen maar soms wel een ethisch beroep doen op makers. We halen graag de oudste journalistieke code ter wereld aan, die van de Society for Professional Journalists die oorspronkelijk stamt uit 1926. “Minimize harm,” zegt die code. Want voorkomen in een journalistieke productie kan ontwrichtend zijn voor iemand die dat niet gewend is. Volgens die code hebben ‘gewone’ mensen meer recht op controle over persoonlijke informatie dan diegene die macht, invloed of aandacht zoekt.
Behandel je bronnen altijd als mensen die recht hebben op respect. Een principe dat niet alleen opgaat bij het maken van mogelijk schadelijke beelden. En nee, respectvol zijn maakt je geen softie. Wel een journalist die zich verantwoordelijk voelt voor wat over iemand anders uitgezonden wordt.