Dossier Framing. Artikel 1: Framing, doodgewoon of doodzonde?

In twee artikelen en een podcast gaat Team Ombudsman in op het fenomeen ‘framing’ in de journalistiek. Wat is framing? Wie doet het en waarom? En hoe leg je uit aan het publiek dat framing geen journalistieke doodzonde is?

Als kijker en luisteraar (en zeker als journalist) ben je het vast wel tegengekomen: de boze opmerking dat journalisten aan framing doen. De term wordt bijna altijd negatief en beschuldigend gebruikt.

Ook in mails aan de Ombudsman schrijft het publiek over journalisten die framen. Dan klinkt al gauw: journalisten winkelen in wat nieuws is, en verpakken en vertellen het zoals henzelf uitkomt. Zo dringen ze het publiek hun mening of blik op het nieuws op.

Maar is dat wat framing is? Wie maakt er wanneer gebruik van? Waarom is het belangrijk om dat te weten? En hoe onderzoek je zoiets? “Feiten kun je zonder frame helemaal niet communiceren. Wil je dat een feit overkomt, dan moet je het zelf in een frame plaatsen.” Dat zegt taalwetenschapper Elisabeth Wehling in de NRC. Zo bekeken doet iedereen aan framing, dus ook de journalist. Team Ombudsman maakte er een kort dossier over.

Wat is framing? 

“Framing kun je ook wel vergelijken met het maken van een foto, wat laat je buiten de kaders, wat belicht je, in welke context plaats je je onderwerp en waar leg je nadruk op”. Zo legden ooit twee taalwetenschappers van de Universiteit van Pennsylvania het begrip framing uit. Hun studie naar hoe politieke verslaggeving kiezersgedrag beïnvloedde, is nog altijd onmisbaar voor wie wil weten wat de manier van verslaggeven doet met hoe het publiek tegen een nieuwsonderwerp aankijkt.

Framing is het idee dat het publiek zich een beeld vormt van een nieuwsonderwerp door wat de journalist binnen de kaders van de ‘foto’ plaatst. Wat neem je mee in je nieuwsverhaal, en wat laat je weg. Dit beeld dat je toont kan dan een mening creëren of versterken bij je publiek. Het begrip framing heeft een nogal negatieve ondertoon. In de politiek en de media wordt het ingezet als een beschuldiging: dat journalisten het publiek expres een vertekend beeld tonen, omdat ze een andere agenda hebben.

De negatieve ondertoon van de term framing komt vooral omdat het vaak in één adem met de term fake news genoemd wordt. Als je als journalist selecteert, doe je de ‘waarheid’ geweld aan, wordt dan gesteld. Maar het kiezen van een perspectief en het afbakenen van wat in een nieuwsbericht komt, hoeft niet met een eigen, laat staan altijd een slechte intentie te gebeuren. Sterker nog: het is nu eenmaal nodig voor een journalist om een afbakening te maken van wat er wel of niet genoemd wordt, wie er aan het woord is om iets toe te lichten en welke termen er worden gebruikt. Niet alles past of hoeft altijd tegelijk in hetzelfde nieuwsbericht. Een nieuwsitem is geen encyclopedie. Een zekere framing is in die zin dus onvermijdelijk.

Hoe werkt het?

Hoe framing in zijn werk gaat, is goed uit te leggen aan de hand van een experiment van een aantal jaren geleden. In dat experiment kregen twee groepen mensen hetzelfde nieuws voorgelegd, maar in een ander frame, in een ander kader geplaatst. Het nieuws ging over de gevolgen van de toetreding tot de Europese Unie van Bulgarije en Roemenië. 

Het ene frame belichtte het economische risico dat de nieuwe lidstaten met zich mee zouden brengen. Het andere frame belichtte dat de komst van nieuwe lidstaten juist mogelijkheden zou bieden voor de EU. Je voelt het aankomen: de groep die te horen kreeg dat het risicovol was, vond de komst van de nieuwe lidstaten problematisch. Terwijl de andere groep juist positief reageerde op de toetreding van deze staten.

Die positieve en negatieve invalshoeken voor hetzelfde nieuws riepen dus andere reacties op bij het publiek, ze zorgden voor een ander beeld van de informatie. Bij zo’n rechttoe rechtaan voorbeeld voelt de uitkomst erg voor de hand liggend; in de meeste gevallen is een frame of het effect ervan niet zo eenvoudig. Maar om te snappen hoe het fenomeen in de basis werkt, is zo’n ‘plat’ voorbeeld wel verhelderend.

Waarom is de Ombudsman hierin geïnteresseerd?

De afgelopen jaren is de discussie over framing en de effecten ervan toegenomen, in de wetenschap maar ook bij het publiek van de publieke omroepen.

In mails die de Ombudsman ontving, ging het regelmatig over wat het publiek beschrijft als “framing van het nieuws”. Zo zouden bepaalde nieuwsfragmenten (of zelfs hele nieuwsrubrieken of omroepen) een eenzijdig verhaal vertellen. Of ze zouden bijvoorbeeld vooringenomen of verkeerde termen gebruiken om gebeurtenissen te beschrijven.

De Ombudsman ontving bijvoorbeeld een klacht over “politiek gekleurde framing door de NOS”, met als voornaamste kritiek: “men kijkt maar naar slechts één kant van het probleem”. Het onderwerp waarover de kijker klaagde ging over krapte op de woningmarkt. De kijker vond dat de NOS migratie als oorzaak daarvan onterecht buiten beschouwing liet. Deze mailer ging nog een stap verder door te zeggen dat: “het onmogelijk is geworden een normaal maatschappelijk debat te voeren omdat frames en gescheld het winnen van objectieve waarheden”. Framing werd hier duidelijk gelinkt aan incorrecte berichtgeving. En er werd bij de verantwoordelijke redactie een onderliggende boodschap en een dubbele agenda voorondersteld. De NOS antwoordde de mailer dat de redactie geen agenda heeft, maar dat in dit specifieke artikel nu juist eens naar de ándere mogelijke oorzaken voor krapte op de woningmarkt werd gekeken.

Een andere mailer nam contact met ons op over berichtgeving over de moord op een vrouw. Deze kijker vond dat de omroep in plaats van de beschrijving “een conflict in de relationele sfeer” de term “femicide” had moeten gebruiken. Hiermee geef je namelijk aan dat de moord op deze vrouw plaatsvond juist omdát ze vrouw was. Dat zegt iets heel anders (en veel meer) dan dat er misschien ruzie tussen partners was. Waarom vond de kijker het belangrijk dat deze term werd gebruikt en niet de andere? De keuzes van de journalist droegen volgens deze mailer duidelijk bij aan niet correcte en onvolledige beeldvorming bij het publiek, en aan het verhullen van een meer dan levensgroot probleem.

In dit beknopte dossier over framing beschrijft de Ombudsman een aantal soorten frames en waaraan je ze herkent. Omdat de vragen die het publiek stelt vaak gaan over de NOS, gingen we in de podcast in gesprek met de hoofdredactie van de NOS om meer inzicht te krijgen hoe het fenomeen framen zich praktisch verhoudt tot het maken van nieuwskeuzes. En in hoeverre het kiezen van een frame of invalshoek een bewust of onbewust proces is.

Ook keken we wat dieper naar de belangrijke rol van taalgebruik bij het effect van een frame. We spraken erover in de podcast met de samenstellers van De Incomplete Stijlgids van Women Inc, een organisatie die de positie van vrouwen in Nederland wil verbeteren. Daar is onderzoek naar het effect van taal op beeldvorming omgezet in praktische handvaten voor alle taalgebruikers. Ook voor journalisten.

Het onderzoek voor de Ombudsman

Het fundament van het onderzoek werd gelegd door Tessa van Wayenburg tijdens haar stage bij het team van de Ombudsman. Zij is politicoloog en journalist-in-opleiding. Ze keek hoe framing begrepen kan worden binnen het journalistieke werkveld. En of het zo negatief is als het publiek het vaak vindt.

Voor haar gesprek met de hoofdredactie van NOS Nieuws bekeek zij een week het NOS journaal van 20.00 uur en hield bij welke soorten frames zij zag in de afleveringen. Ze deed dit aan de hand van categorieën frames die in eerdere wetenschappelijke onderzoeken werden geïdentificeerd. Eenvoudig gezegd is er altijd sprake van een frame, omdat een journalist nu eenmaal kiest wat er wel en niet wordt genoemd in een bepaald nieuwsitem en hoe een onderwerp behandeld wordt. Maar die definitie is te breed om meer inzicht mee te kunnen geven. Vandaar de keuze voor het categoriseren van veelvoorkomende frames met herkenbare invalshoeken. Wat die verschillende categorieën inhouden en wat je met die kennis kunt, beschrijven we in artikel 2 van dit dossier.

Dossier Framing. Artikel 2: Welke frames zijn er en hoe herken je ze?

Dossier Framing. Podcast #4: Wat is framing?