Publiek zoekt Bron

Hoe belangrijk is het dat journalisten hun bronnen vermelden? Sommige bronnen moeten natuurlijk geheim blijven, maar de bronnen die wel openbaar zijn, zou je met je publiek kunnen delen. Zodat men kan zien wat je hebt gedaan om tot je verhaal te komen en hoe betrouwbaar die bronnen eigenlijk zijn. Maar hoeveel moet je delen? En hoe dan? En zit het publiek er wel op te wachten?

De vraag die steeds vaker gesteld wordt als we iets op internet lezen is: Klopt dit wel? Dat blijkt uit een begin april verschenen onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Maar liefst 67 procent van de mensen die meededen aan de enquête gaf aan informatie gezien of gelezen te hebben die volgens hen niet waar was of waar ze op zijn minst over twijfelden. En interessanter was nog dat het voor bijna de helft van hen aanleiding was om zelf op onderzoek uit te gaan. Bijvoorbeeld door op zoek te gaan naar informatie op andere websites over het onderwerp of door de bron van het bericht te controleren.

Bron: cbs.nl

Dat laatste is in journalistieke producties niet altijd even makkelijk. Sommige nieuwsberichten worden gepubliceerd zonder dat het heel makkelijk te achterhalen is waar iets vandaan komt. Zelfs grote en bekende nieuwssites brengen soms verhalen op basis van anonieme bronnen. Dit kan nodig zijn omdat het dan bijvoorbeeld gaat om een bron die in problemen zou komen als bekend wordt dat deze informatie naar de pers lekt. Maar dat maakt het voor het publiek onmogelijk om zelf na te gaan of iets klopt of niet.

Dat was vroeger minder problematisch dan nu. Het vertrouwen in nieuwsmedia was groot. Als de Washington Post schreef dat een geheime bron de redactie informatie gaf over misstanden bij de overheid, dan mocht je er vanuit gaan dat dit klopte. Maar dit natuurlijke vertrouwen in journalisten en nieuwsmedia is in de afgelopen jaren enorm afgenomen. De komst van AI, deepfakes, nepnieuws-sites en Russische beïnvloeding maakt dat vertrouwen nog brozer.

Vindbare bronnen

Transparantie over hoe een verhaal tot stand gekomen is en op basis van welke bronnen, is een voor de hand liggende methode om in ieder geval een deel van dat vertrouwen terug te winnen. Dit is één van de redenen waarom het vermelden van bronnen is opgenomen in veel van de ethische codes in de journalistiek. Zo staat in de Code Journalistiek Handelen van de publieke omroepen: “In producties worden in beginsel de bronnen vermeld.” In de zogenoemde Code of Ethics van de Amerikaanse Society of Professional Journalists staat het nog iets uitgebreider: “Identify sources clearly. The public is entitled to as much information as possible to judge the reliability and motivations of sources.” Meer over dat terugwinnen van vertrouwen is overigens te vinden in het dossier over transparantie op de website van de Ombudsman.

Er staat dus in de code dat een journalist zijn bronnen moet delen met het publiek. Maar hoe en hoe uitgebreid je dat moet doen, staat er niet in. Hoe ver je daar in kunt gaan blijkt uit een recent verhaal van onderzoeksplatform Investico. De redactie schreef een artikel over de Europese banden van de ChristenUnie en onderbouwde het met maar liefst 106 voetnoten. Dat zal voor de meeste lezers iets te veel van het goede zijn. Maar het zorgde er wel voor dat iedereen die dat wilde precies kon nagaan hoe het verhaal tot stand was gekomen.

Niet iedereen zit te wachten op een verhaal met daarin een groot aantal links om op te klikken. Dat blijkt bij sommige van de gepubliceerde verhalen op de website van de Ombudsman. Ook wij proberen zo transparant mogelijk te zijn over hoe we tot onze conclusies komen en waar die op zijn gebaseerd. Dat doen we onder andere door de bronnen te delen. Toch zien we in de statistieken dat er maar weinig op geklikt wordt. Investico hield hier blijkbaar al rekening mee, aangezien je op de website de mogelijkheid krijgt om het verhaal mét links te lezen of zonder.

Hoeveel mensen de links daadwerkelijk lezen is echter niet zo belangrijk. Het feit dat de bronnen vindbaar zijn, vergroot al de betrouwbaarheid van een onderzoek. Het publiek kan, als het dat wil, de bronnen zelf vinden en bestuderen. En, zo blijkt uit het onderzoek van het CBS, een deel van het publiek wil dat ook echt. Op een website is het bovendien geen enkel probleem om die bronnen toe te voegen in de vorm van klikbare links, dus waarom zou je het niet doen?

Bron: cbs.nl

Eén reden om het niet te doen is, zoals we al eerder schreven, als er sprake is van een anonieme bron die om wat voor reden dan ook beschermd moet worden. Maar ook dan kun je deels transparant zijn over dit onderdeel van je verhaal. Je kunt uitleggen waarom een bron anoniem moet blijven. En hoe je hebt gecontroleerd dat wat de bron zegt klopt. Ook dit is een vorm van bronvermelding die je toch relatief eenvoudig mee kunt nemen in een online journalistiek verhaal.

Bronvermelding op Radio en TV

Maar hoe zit het dan met publicaties van de publieke omroepen? Veel van wat de omroepen maken is immers bestemd voor radio en tv. Hoe doe je daar aan goede bronvermelding? Dit is een stuk lastiger. Volgens de code zou je in het programma zelf al je bronnen moeten vermelden. Je ziet dat sommige programma’s doen. Dan staat in beeld vermeld waar een bepaalde video, foto of tekst vandaan komt. De Avondshow met Arjen Lubach is dan misschien geen journalistiek programma, maar geeft wat dat betreft wel het goede voorbeeld. 

In liveprogramma’s is dit ingewikkelder. Zo wordt op de radio bij fragmenten vaak wel gezegd waar iets eerder te horen was, maar als een gast met een bewering komt, dan wordt niet altijd meteen gevraagd waar die op gebaseerd is. Ook op tv bij de talkshows gaat dit niet altijd goed. Terwijl dat volgens de Code Journalistiek Handelen wel gewenst is.

Als de Ombudsman hierover begint, wordt vaak gezegd dat het eigenlijk niet te doen is om iedere keer in de uitzending hierop door te vragen of om zelf aan bronvermelding te doen. Dat zou volgens sommige redacties de loop van een gesprek te veel onderbreken of er is simpelweg niet genoeg tijd in de uitzending. Hoewel de Ombudsman natuurlijk begrip heeft voor deze argumenten, wordt daarmee het publiek tekortgedaan. Het publiek heeft er recht op om te weten waar iets vandaan komt. Dit is waarom de plicht tot doorvragen bij beweringen zo vaak onderdeel is van de uitspraken van de Ombudsman.

En er is een oplossing voor de praktische bezwaren die de redacties inbrengen. De meeste radio- of tv-programma’s die journalistiek van aard zijn, hebben eigen websites. Als een bron niet vermeld kan worden in een uitzending zelf, dan kan deze in veel gevallen gewoon een plek krijgen in de online omgeving. Nog beter zou zijn als er naast een vermelding van de bronnen ook een verantwoording wordt gegeven over hoe een programma tot stand kwam. Een goed voorbeeld van hoe dit eruit zou kunnen zien, geeft het programma Pointer bij hun recente podcastserie Het escortbedrog. Daar is een extra pagina toegevoegd met een uitgebreide verantwoording van het maakproces van de podcast.

Het publiek vertrouwt niet meer alles wat het hoort, ziet of leest. Een deel van het publiek vindt dat blijkbaar geen probleem. Maar er is volgens het CBS-onderzoek dus ook een deel van het publiek dat graag zelf op zoek gaat. Een uitgebreidere bronvermelding door journalisten zou het voor dat deel van het publiek een stuk makkelijker maken. Controleerbaarheid zou er bovendien voor kunnen zorgen dat het publiek meer vertrouwen krijgt in het werk dat door de journalistiek gedaan wordt.