Geen beschuldiging zonder bewijs

BOOS (BNNVARA) komt eind maart met een uitzending die de nodige stof doet opwaaien. Onder de kop “Christelijk geld uit Nederland helpt kolonisten bij bezetting Westoever” vertelt BOOS samen met collega’s van Investico en het Nederlands Dagblad dat het geld van Christelijke stichtingen gebruikt zou kunnen worden voor de aanschaf van wapens en het bouwen van woningen op plekken waar dat niet zou mogen. Bij sommige kijkers riep het vragen op over de onderbouwing van die beschuldigingen en de objectiviteit van de redactie.

In het kort:

- Kijkers klaagden over de objectiviteit en de onderbouwing van het onderzoek van BOOS.
- In de uitzending van BOOS worden twee beschuldigingen gedaan die beide zichtbaar onderbouwd worden en herleidbaar zijn. Daarnaast krijgen de beschuldigden uitgebreid kans op weerwoord. 
- De Ombudsman heeft geen aanwijzingen gevonden dat het onderzoek journalistiek niet volgens de Code Journalistiek Handelen zou zijn verlopen. 
- Bij een lang onderzoek zou het voor redacties goed zijn om standaard ook een verantwoording van het onderzoek te schrijven. 

 

“De resultaten zijn ronduit mager te noemen en weinig concreet.” Zo schrijft een kijker aan de Ombudsman. “Wel worden er de nodige ernstige suggesties gewekt, waaronder dat er wellicht en mogelijk wapens zouden kunnen gekocht worden.” Volgens de kijker werden er in de uitzending daarmee ernstige beschuldigingen gedaan zonder concreet bewijs. Nadat de kijker er met de redactie van BOOS niet uitkwam, kwam de vraag over de onderbouwing van de beschuldigingen te liggen bij de Ombudsman.

Het basisgereedschap van de Ombudsman is de Code Journalistiek Handelen. In deze code staan de ethische afspraken die de 13 omroepen met elkaar gemaakt hebben en waar iedere redactie zich aan moet houden. Belangrijk om te vermelden is dat er niet in staat wat wordt gezien als ‘voldoende’ onderbouwing. De kijker gebruikt dit als één van de bouwstenen van zijn klacht. Maar wat wel of niet gezien kan worden als ‘voldoende’, is subjectief.

Wel staat in de code: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.” Daarnaast staat er dat de redacties transparant zijn over hun journalistiek handelen en dat bronnen in beginsel vermeld worden. Voor het publiek moet duidelijk zijn waar het journalistieke verhaal op gebaseerd is.

Het verhaal van BOOS

In de uitzending van BOOS van 26 maart j.l. worden twee beschuldigingen gedaan. De eerste is dat Nederlandse stichtingen financieel bijdragen aan de uitbreiding van illegale Israëlische nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. Hierbij staat vooral de stichting Christenen voor Israël (CVI) centraal, de grootste christelijk-zionistische stichting in Nederland met een jaarlijkse omzet van . De tweede beschuldiging luidt dat er met Nederlands geld mogelijk ook wapens kunnen worden aangeschaft voor kolonisten, en dat Europese sancties omzeild kunnen worden. Deze aantijging richt zich specifiek op de Stichting Israël Heartland, die gelinkt is aan de kolonistenactivist en advocaat Nati Rom.

Om deze beschuldigingen te onderbouwen heeft de redactie van BOOS onder andere gesproken met experts, zijn er schriftelijke bronnen geraadpleegd en is er sprake van een undercoveroperatie. Het onderzoek is gedaan samen met het onderzoeksplatform Investico en het Nederlands Dagblad. Naast de uitzending van BOOS zijn er dan ook twee artikelen over ditzelfde onderwerp geschreven. Een deel van de onderbouwing van de beschuldigingen is ook te vinden in deze artikelen van Investico (ook te lezen in De Groene Amsterdammer) en het Nederlands Dagblad. Daarnaast werd tegelijk met de BOOS-uitzending een document met wederhoor gepubliceerd door de BOOS-redactie. Hier komen we later op terug.

Historische achtergrond en experts

In de uitzending wordt naast de situatie op dit moment ook kort geschetst hoe die situatie is ontstaan. Volgens de kijker gebeurt dat echter niet correct. Hij schreef de Ombudsman dat BOOS zich baseert op “onjuiste” of “onvolledige” historische feiten. Van een journalistiek televisieprogramma mag worden verwacht dat het historische feiten accuraat weergeeft, maar een compleet overzicht geven van wat heeft geleid tot de huidige situatie is onmogelijk en niet nodig. Een journalistiek product is immers geen encyclopedie.

Wel is belangrijk dat dat wat verteld wordt, klopt. De Ombudsman ziet geen aanleiding om daar hier aan te twijfelen. Het korte historische overzicht dat door de presentator geschetst wordt, sluit aan bij wat ook in de wetenschap over deze periode geschreven wordt. Dit betekent niet dat er geen andere visies op deze gebeurtenissen mogelijk zijn en mogelijk dingen in het overzicht missen die een ander als essentieel ziet. Dat doet echter niets af aan de keuze die de redactie hierin gemaakt heeft. De feiten die men hier opnoemt, kloppen en zijn relevant voor het journalistieke verhaal dat BOOS hier verteld.

De klager was het ook niet eens met de experts die door de redactie aan het woord worden gelaten. Het staat een redactie echter vrij om zelf te kiezen wie ze over een bepaald onderwerp aan het woord laat. Dit is een belangrijk onderdeel van de persvrijheid en is expliciet vastgelegd in de Mediawet. Wel is het goed om relevante context mee te geven van de mensen die aan het woord komen. De Ombudsman schreef hier al eerder een column over.

Nederlands geld voor wapens in Israël?

Eén van de beschuldigingen waar het in de uitzending van BOOS om draait, is dat er met Nederlands geld wapens gekocht zouden kunnen worden in Israël. Aanleiding voor deze verdenking is onder andere een (inmiddels verwijderde) blogpost van Israël Heartland. Daar komt de volgende opvallende formulering vandaan, die ook in de uitzending van BOOS te zien is: “Daarnaast is er voor diverse dorpen apparatuur gekocht die bijdraagt aan de beveiliging van de dorpen. Wat, waar en hoe weten we zelf ook niet precies.” Deze quote (zie ook onderstaand screenshot van de BOOS-redactie van 10 januari dit jaar) laat in elk geval ruimte voor twijfel over hoe de stichting Israël Heartland van Nati Rom omgaat met de donaties uit Nederland.

Screenshot weblog Heartland of Israel 10 januari 2025 (aangeleverd door redactie BOOS)

In de uitzending van BOOS wordt aan de hand van artikelen uit The Guardian en de Sydney Morning Herald een beeld geschetst van Rom als advocaat en activist. Ook wordt er een video getoond waarin te zien is dat er nieuwe drones geleverd zijn aan kolonisten en dat er schiettraining wordt gegeven. Deze en enkele andere video’s uit de uitzending van BOOS zouden afkomstig zijn van het eigen YouTube-kanaal van Rom, maar ook deze zijn inmiddels offline gehaald. Wanneer de video precies offline is gehaald, is voor de Ombudsman niet te achterhalen. Wel is in het online archief van Wayback Machine te zien dat de video op de dag vóór de publicatie van BOOS nog online stond. In de uitzending van BOOS zijn fragmenten uit deze video’s te zien. De presentator zegt daarover: “Op video's is Rom te zien met night vision drones, een nieuwe wachttoren voor een legerbasis op de Westoever en een groep zwaarbewapende mannen die hij schiettraining lijkt te geven.”

De video’s en weblogs waren voor BOOS en de andere redacties aanleiding om vragen te willen stellen aan Rom en zijn Nederlandse stichtingsbestuurder Arjen Domburg. Dat lukt echter niet op de gebruikelijke journalistieke manier. Of, zoals het in de uitzending van BOOS wordt gezegd: “Je begrijpt: wij hadden veel vragen. Maar op vragen van Investico wil Nati Rom niet ingaan. En dus besluiten we samen met onze collega's van Investico om het over een andere boeg te gooien.” Die andere boeg waarover hier gesproken wordt is het undercover gaan.

Het inzetten van undercovergesprekken mag niet zomaar. In de Code Journalistiek Handelen staat onder andere het volgende: “Omroepmedewerkers treden op met open vizier. Ze maken hun identiteit bekend aan potentiële gesprekspartners en zijn tegenover hen duidelijk over hun bedoelingen en de aard van de publicatie. Zo is de gesprekspartner voldoende geïnformeerd om te beslissen of hij/zij mee wil werken aan de publicatie.”

Deze bepaling geldt dus ook voor de medewerkers van het programma BOOS.  Er is echter een duidelijke uitzondering op deze regel mogelijk. Ook die is te vinden in de Code Journalistiek Handelen: “Van deze norm kan worden afgeweken wanneer er sprake is van een misstand én wanneer dit noodzakelijk is om de desbetreffende kwestie aan de orde te stellen.”

Undercover gaan mag dus wel, maar wat je er mee aantoont, moet niet op een andere manier aan te tonen zijn. In het  van Investico is meer te vinden over waarom er is gekozen voor een undercoveractie. Daarin schrijft de redactie: “We benaderden tijdens ons verblijf in Israël ook Nati Rom, oprichter van de Nederlandse stichting Israel Heartland en de Israëlische stichting Or Ami, maar die weigerde ons te woord te staan. We hebben hem daarna herhaaldelijk geprobeerd te benaderen om vragen te kunnen voorleggen, maar zonder resultaat.”

Hieruit blijkt duidelijk dat eerst geprobeerd is om met open vizier het verhaal rond te krijgen en pas toen dat niet lukte, is gezocht naar een andere manier. Nogmaals Investico: “Omdat we het voor dit onderzoek noodzakelijk achtten om meer inzicht te krijgen in waar de opbrengsten van zijn stichting precies heen gaan, en hoe die bij hem terecht komen, besloten we daarom een undercoveractie op te zetten.”

De undercovergesprekken die Investico voor de camera’s van BOOS voert met Nati Rom en de Nederlandse vertegenwoordiger van zijn stichting lijken te bevestigen dat niet alles op papier komt. Het gaat hier over afspraken en handelingen die de betrokken personen en organisaties niet in de openbaarheid willen hebben en die in officiële statements worden ontkend. Dat er in de undercovergesprekken iets anders wordt gezegd dan in het openbaar is relevant voor het verhaal en voor het publiek.

Dit was niet naar boven gekomen zonder de undercovermethode. De inzet hiervan was dus wel degelijk noodzakelijk. Wel was het goed geweest als de onderbouwing van die noodzaak in de uitzending iets uitgebreider was geweest. Nu was veel van de achtergrondinformatie te halen uit het verhaal van Investico. Maar voor het begrip van het publiek was het goed geweest als ook BOOS meer had gezegd over de pogingen die wel met open vizier waren gedaan. Een dergelijke verantwoording had in de video zelf gekund, maar ook in de omschrijving in de tekst onder de Youtube-video.

Christenen voor Israël

Het tweede gedeelte van het programma van BOOS gaat volledig over de stichting Christenen voor Israël (CVI). Deze stichting heeft in het verleden geld gegeven aan Nati Rom en dus komen ook hier de undercovergesprekken ter sprake. Het gesprek dat naar aanleiding daarvan gevoerd wordt met de woordvoerder van Christenen voor Israël is misschien wat stekelig te noemen, maar toch krijgt ze ruim de kans om haar kant van het verhaal te vertellen.

Door BOOS wordt in dit gedeelte van het gesprek aangeven dat uit de undercovergesprekken blijkt dat Nati Rom geld uit Nederland mogelijk gebruikt voor het aankopen van wapens. Omdat Nati Rom in het verleden ook geld heeft gekregen van Christenen voor Israël is het logisch dat door de redactie hiernaar gevraagd wordt. CVI krijgt van BOOS alle ruimte om hierop te reageren en duidelijk te maken dat het volgens CVI onmogelijk is dat geld van de stichting voor de aankoop van wapens is gebruikt.

BOOS zegt dus niet dat het zo ís dat er wapens zijn gekocht. BOOS geeft enkel aan dat Rom in de undercovergesprekken zegt dat te kunnen en willen doen. Een daadwerkelijke beschuldiging aan het adres van Christenen voor Israël zit hier dus niet in. Anders is dat als het gaat over de bouw van huizen in een illegale nederzetting in Israël.

Christenen voor Israël heeft twaalf huizen laten bouwen in de nederzetting Revava. Volgens BOOS op een plek waar dat niet mag. De presentator zegt in de uitzending over de wijk waarin de huizen staan: “Die wijk daar is gebouwd onder Israëlisch recht. Deels op de grond van Palestijnen uit het nabijgelegen dorp en deels op grond die in beheer is van Israël en die heeft geen toestemming hiervoor gegeven. En op die gebouwen daar in de buurt rust ook een sloopbevel. Dat is verordonneerd door de Israëlische overheid.”

De onderbouwing voor dit gedeelte van de uitzending komt van de Israëlische mensenrechtenorganisatie Bimkom, zo wordt verteld in de uitzending van BOOS. Hoewel de organisatie in de uitzending niet zelf aan het woord komt, gebeurt dat wel in het artikel van Investico. Daar staat: “‘Al deze gebouwen hebben in 2022 een sloopbevel ontvangen van de Israëlische overheid. Een deel staat op land dat Israël beheert,’ legt Alon Cohen Lifshitz van Bimkom uit, ‘en een deel staat op privaat land van het dorp van Deir Istiya.’” In een recent artikel van het Nederlands Dagblad wordt meer uitgelegd over Bimkom en komen ook de onderliggende stukken die de organisatie heeft verstrekt ter sprake.

De huisjes van CVI zouden ook onder het genoemde sloopbevel vallen. De woordvoerder van de stichting geeft in de uitzending aan daar niet van op de hoogte te zijn en het te gaan uitzoeken. Wat volgt is een discussie over de betekenis van de zogenoemde A-, B- en C-status van gebieden op de Westelijke Jordaanoever. Waar BOOS spreekt van bezet gebied spreekt Christenen voor Israël over betwist gebied. En zo is er nog een aantal dingen waar de stichting duidelijk anders naar kijkt dan de journalisten. In dit gesprek wordt keurig aangegeven waar BOOS de uitspraken op baseert (onder andere het internationaal recht en het standpunt van de Nederlandse overheid) en krijgt Christenen voor Israël alle ruimte om daar haar visie tegenover te zetten.

Dit laatste is belangrijk. Naast de reeds geciteerde regels over controleerbaarheid en het werken met open vizier staat in de Code Journalistiek Handelen: “Omroepmedewerkers passen hoor en wederhoor toe bij personen en/of bedrijven/instanties die in een productie worden beschuldigd. Wie beschuldigd wordt, krijgt voldoende gelegenheid om te reageren en bij voorkeur in dezelfde
productie.” Vooral Christenen voor Israël krijgt van BOOS uitgebreid de gelegenheid om te reageren op de bevindingen uit het onderzoek. Naast in de uitzending zelf is er ook ruimte voor wederhoor in het zogenoemde wederhoor-document van BOOS waarin de reacties van Israël Heartland, Nati Rom, Roger van Oordt en de Christen Unie terug te lezen zijn.

Conclusie

De kijker schreef aan de Ombudsman: “Van BNN en Tim Hofman mag (…) zorgvuldigheid verwacht worden. Met slecht onderbouwde beschuldigingen strooien in deze tijd op zo’n gepolariseerd thema is zeer (...) onzorgvuldig.” De Ombudsman heeft in de uitzending geen onderbouwing kunnen vinden voor deze klacht.

De redactie van BOOS komt met twee beschuldigingen in de uitzending. Beide beschuldigingen worden gedaan op basis van bronnen die in de uitzending zelf benoemd worden. Ook wordt aangegeven hoe sterk de aanwijzingen voor de beschuldigingen zijn. Zo wordt er gezegd dat het mogelijk is dat er wapens zijn gekocht of kunnen worden gekocht van Nederlands geld, maar wordt niet expliciet gezegd dat dat ook gebeurd is. Ook voor het verhaal over de mogelijk illegale plaatsing van huizen die door Christenen voor Israël zijn neergezet in Revava wordt aangegeven waar het vandaan komt. Op de site van Investico, waar naar gelinkt wordt door BOOS, zijn bovendien alle onderliggende bronnen terug te vinden.

Alle beschuldigde organisaties wordt uitgebreid gevraagd om weerwoord. Dit wederhoor is terug te vinden in de uitzending van BOOS en als een los document dat bij de YouTube video staat. Het is belangrijk te kunnen controleren waar een beschuldiging op gebaseerd is en dat een beschuldigde de kans krijgt zich te verweren. Aan die journalistieke regels heeft BOOS zich gehouden.

Toch is er iets dat beter hadden gekund. Zo is een gedeelte van de bronnen pas terug te vinden als je naar de websites gaat van de journalistieke partners van BOOS. De Ombudsman zou het toejuichen als de redactie in de toekomst ook zelf een verantwoordingsdocument zou schrijven waarin meer te vinden is over de achtergrond van een onderzoek. Dit vraagt om een investering van tijd, die mogelijk ten koste gaat van ander journalistiek werk. Maar het zou voor het publiek helderder maken waarom en hoe BOOS doet wat het doet. Dit komt uiteindelijk het publieke vertrouwen in de media ten goede. Een goed voorbeeld van hoe BOOS dit eerder zelf al eens deed, is de verantwoording die gegeven werd bij de uitzending over The Voice of Holland.