Pointer en Zorg van Toen

In het kort:

• Pointer heeft geen journalistieke fouten gemaakt in haar programma over zorginstelling Zorg van Toen.
• De (oud)bestuurders hebben voldoende mogelijkheid gehad om hun kant van het verhaal te vertellen.
• Pointer zou het publiek nog beter mee kunnen nemen in het verhaal door enkele van de bronnen die niet in de uitzending voorkomen te publiceren op de website.

“Geen eten, koude verwarming en een ernstig ongeval”. Dat zijn volgens Pointer (KRO-NCRV) de negatieve hoogtepunten uit een onderzoek naar de zorginstelling Zorg van Toen. In een uitgebreid artikel op de website en een uitzending op tv komen verschillende ervaringsdeskundigen aan het woord over wat ze hebben meegemaakt in het kortstondige bestaan van de instelling. Wie niet uitgebreid aan het woord komen, zijn de bestuurders van de zorginstelling. Van hen is enkel een schriftelijke reactie te zien in de uitzending. Maar aan wie ligt dat? En doet dat afbreuk aan het journalistieke verhaal dat Pointer over Zorg van Toen te vertellen had?

Eén van de bestuurders meldt zich al voor de uitzending bij de Ombudsman, met de vraag of de uitzending kan worden tegengehouden. De Ombudsman beoordeelt echter geen journalistieke producties voordat die zijn uitgezonden. Direct na de uitzending meldt de bestuurder zich opnieuw. De redactie van Pointer zou bewust een eenzijdig beeld hebben geschetst van hoe het er aan toe ging bij Zorg van Toen. “Wij hebben de redactie van Pointer uitgebreid geïnformeerd over onze visie op de zaak en hebben alle relevante bewijsstukken laten zien om onderzoek te doen. (…) Ondanks onze inspanningen lijkt de redactie van Pointer zich uitsluitend te baseren op één specifieke interpretatie van de gebeurtenissen, terwijl wij in het bezit zijn van aanvullende informatie die een ander beeld schetst.”

Volgens de bestuurder had Pointer meer moeten doen om ook hun kant van het verhaal te vertellen. De redactie zou daar niet voor open hebben gestaan en zou niet geïnteresseerd zijn geweest in hoor en wederhoor. In de Code Journalistiek Handelen staat over het halen van wederhoor dat iemand die beschuldigd wordt de kans moet krijgen te reageren. Letterlijk staat er: “Omroepmedewerkers passen hoor en wederhoor toe bij personen en/of bedrijven/instanties die in een productie worden beschuldigd. Wie beschuldigd wordt, krijgt voldoende gelegenheid om te reageren en bij voorkeur in dezelfde productie.”

Volgens de mail aan de Ombudsman heeft Zorg van Toen niet voldoende gelegenheid gehad om te reageren op beschuldigingen. Maar klopt dat? En waar werden ze dan precies van beschuldigd? Op welke manier is er geprobeerd ruimte te bieden aan de andere kant?

De Ombudsman heeft aan de hand van de klacht gekeken naar de uitzending en het artikel en heeft aanvullende vragen voorgelegd aan de redactie. Belangrijk om te vermelden is dat er gelijktijdig ook een rechtszaak gevoerd werd tussen KRO-NCRV en de (ex-)bestuurders van Zorg van Toen over deze uitzending. Dit heeft inhoudelijk geen invloed op het onderzoek of de conclusies, maar we zullen er in de conclusie kort op terugkomen.

De beschuldigingen in de uitzending

Pointer gaat in de uitzending langs bij verschillende voormalige locaties van de inmiddels failliete zorgaanbieder. Er wordt gesproken met voormalige medewerkers en met bewoners. Zij schetsen wat er volgens hen mis ging bij Zorg van Toen in Drachten, Oss, Tienray, De Bilt en Donderen. Zo vertelt men over gebrek aan eten, defecte kachels die pas heel laat gerepareerd worden en geldgebrek. Ook zijn er vraagtekens over de geboden zorg. Dit laatste geldt vooral voor de locaties in Tienray en Donderen.

De focus in de uitzending ligt duidelijk op de persoonlijke ervaringen van de mensen die aan het woord komen. Opvallend is dat vrijwel alle sprekers de problemen wijten aan onkunde. Zo zegt één van de bewoners dat de bestuurders "in veel te grote schoenen gestapt" zijn. De namen van de bestuurders worden niet genoemd. Verschillende sprekers laten in hun verhalen in de uitzending van Pointer bovendien ruimte voor twijfel over de oorzaken van de zaken die mis gingen.

Waar de zaken iets scherper worden neergezet is bij de locaties in Tienray en Donderen. In Tienray wordt dan ook niet gesproken met bewoners of (voormalige) medewerkers, maar wordt gesproken met onderzoeker Jos van Garderen. Hij deed naar aanleiding van een ernstig incident onderzoek naar de zorgverlening. In dat onderzoek, dat gedaan werd in opdracht van Zorg van Toen, komt naar voren dat de zorgverlening niet goed was. Zo zou er volgens de onderzoeker onder andere te weinig personeel zijn en was de medicatieveiligheid niet op orde. In de uitzending is voldoende duidelijk gemaakt dat dit zou blijken uit het onderzoek dat Van Garderen gedaan heeft.

De onderzoeker gaat in de uitzending echter een stap verder en gaat ook in op het financiële beleid van Zorg van Toen. Hij zegt onder andere dat er op een verkeerde manier geld gedeclareerd zou zijn. Zijn woorden worden meteen genuanceerd door Pointer door te stellen dat daar nog onderzoek naar wordt gedaan. Letterlijk wordt er gezegd: “Jos noemt het fraude wat hier gebeurt. Maar de betrokken zorgkantoren laten ons weten dat zij dat nog onderzoeken.”

Hierop volgt een gesprek met iemand van de Algemene Rekenkamer over de aanpak van fraude in de zorg. Daarbij wordt niet specifiek gesproken over Zorg van Toen. In de voice-over aan het eind van dit tussenstuk wordt gezegd: “Terug naar de Zorg van Toen”, waarmee een scheidslijn wordt aangebracht tussen het gesprek met de Rekenkamer over fraude en het verhaal over deze specifieke zorginstelling. Maar wordt Zorg van Toen toch beschuldigd van fraude doordat het gesprek erover met de Rekenkamer midden in de uitzending is geplaatst?

Een argeloze kijker zou hier die onterechte link kunnen leggen. Pointer heeft echter door de tekst voor en na het tussenstuk voldoende afstand gecreëerd tussen het hoofdverhaal en deze zijstap. Het zou misschien voor de kijker nog duidelijker zijn geweest als het fraudeverhaal zou zijn weggelaten.

Dat er mogelijk ruimte is voor misverstanden heeft ook de redactie van Pointer zich achteraf gerealiseerd. Om extra duidelijk te maken dat Zorg van Toen niet van fraude werd beschuldigd, staat op de website daarom bij de uitzending nog de volgende disclaimer: “De uitzending van 3 oktober jl. gaat over de problemen bij De Zorg van Toen en de ervaringen van bewoners en medewerkers rondom slechte zorg. Zorgfraude en zelfverrijking is niet bewezen bij Zorg van Toen (of diens bestuurders) en dat is ook niet beweerd in de uitzending. Met de uitzending hebben wij kritische vragen willen stellen omtrent de gang van zaken binnen deze (inmiddels failliet verklaarde) zorginstelling. Hierbij willen we voor de helderheid benadrukken dat niet vast staat dat sprake is geweest van enige vorm van fraude. Daar wordt door derden nog onderzoek naar verricht.”

De onderbouwing

Het grootste deel van de uitzending is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van bewoners en medewerkers. Dat is wat de kijker van de uitzending of de lezer van het artikel te zien krijgt. Er is echter ook een deel van de research van Pointer die voor het grote publiek verborgen blijft. Deels komt dat omdat andere ervaringsdeskundigen niet op camera wilden of bepaalde schriftelijke bronnen niet toegankelijk zijn. Deze bronnen, die de Ombudsman wel deels heeft kunnen inzien, ondersteunen het verhaal van Pointer over gebrekkige zorg en financiële problemen.

Toch zijn er ook een aantal openbare bronnen die Pointer gebruikt heeft die niet mee zijn genomen in de uitzending en in het artikel. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om rapporten van de Inspectie voor de Gezondheidszorg over verschillende locaties van Zorg van Toen. Zo schrijft de inspectie over het Fraterhuis in De Bilt over een tekort aan personeel, betalingsachterstanden en een onveilige werksfeer. Naar aanleiding van een bezoek op 30 mei 2024 schrijft de inspectie: “Er heerst een onveilige cultuur binnen De Zorg van Toen. Er heerst veel spanning en stress bij medewerkers. Problemen worden niet opgelost door de raad van bestuur.”

Ook bij Klein Lourdes in Tienray is de inspectie langs geweest (8 juli 2024) en bestaan er zorgen over de zorg. “Klein Lourdes voldoet niet aan de eigen eisen voor de minimale bezetting. En hoewel de inspectie van Klein Lourdes hoort dat de zorgverleners allemaal bevoegd en bekwaam zijn, kan Klein Lourdes dit niet inzichtelijk maken. Dit brengt risico’s voor de cliënten met zich mee.”

Andere media besteden ook aandacht aan de locaties waar Pointer over bericht. Zo schrijven RTV Drenthe en het Dagblad van het Noorden over de problemen bij de locatie in Donderen. RTV Utrecht en Hart van Nederland richten zich op de situatie bij de locatie in De Bilt. Ook onderzoeksplatform Follow the Money schrijft een uitgebreid artikel over de situatie rondom Zorg van Toen en het faillissement.

De genoemde rapporten en de berichten uit andere media ondersteunen het beeld dat Pointer in de uitzending schetst. Een belangrijke basisregel voor journalistiek onderzoek is dat je je nooit op slechts één bron moet baseren. Uit de genoemde bronnen, zowel de openbare als de niet-openbare, blijkt dat Pointer zorgvuldig de beweringen die in de uitzending gedaan worden, heeft gecheckt.

Voor het publiek zou het echter fijn zijn als de openbare bronnen alsnog een plek krijgen op de website van Pointer. Dit komt de controleerbaarheid en daarmee de betrouwbaarheid van het journalistieke werk ten goede. Zelfs al zal niet iedere lezer zich in de onderliggende bronnen verdiepen, het feit dat ze er zijn zorgt voor een extra stevig fundament. De Ombudsman schreef daar al eerder een column over.

Wederhoor

Hoewel er dus geen directe beschuldiging van fraude of andere daadwerkelijke misdrijven wordt gedaan, vraagt het verhaal wel degelijk om wederhoor. Immers, ook het publiek zal na het horen van alle verhalen over de verschillende locaties benieuwd zijn hoe dit nu allemaal mis heeft kunnen gaan.  

Zoals al vermeld moet het publiek het echter doen met alleen een korte schriftelijke verklaring van de voormalige bestuurders. De tekst in de uitzending is: “Vanwege de complexe situatie waarin wij ons bevinden, zowel persoonlijk als juridisch, zijn wij momenteel niet in staat om direct aan de uitzending deel te nemen. Er lopen op dit moment meerdere onderzoeken over de gebeurtenissen bij de Zorg van Toen, zowel door onszelf als door de curator.”

In dit statement van de bestuurders van Zorg van Toen wordt uitgelegd waarom zij niet uitgebreider aan het woord komen. Wat niet aan bod komt, en dus onduidelijk blijft voor het publiek, is dat er al lang voor de uitzending een gesprek gaande is tussen de redactie en de bestuurders. Uit deze communicatie, die is ingezien door de Ombudsman, blijkt dat al op 10 september voor het eerst contact is opgenomen door de redactie met de bestuurders.

Wat volgt zijn mails, telefoongesprekken en gesprekken op locatie die doorlopen tot twee dagen voor de uitzending van 3 oktober. Daaruit komt vooral naar voren dat de bestuurders van Zorg van Toen het niet eens zijn met de insteek die de redactie voor de uitzending heeft gekozen. Volgens hen spelen er andere zaken op de achtergrond die Pointer ook zou moeten belichten.

De redactie is het hier niet mee eens en blijft achter haar keus voor de insteek staan. Belangrijke overweging daarvoor is dat het extra bewijs waarmee de bestuurders komen, het oorspronkelijke verhaal niet onderuit haalt, zo laat de redactie aan de Ombudsman weten. De bestuurder heeft een andere kijk op de zaak en schrijft de Ombudsman: “Ondanks onze inspanningen lijkt de redactie van Pointer zich uitsluitend te baseren op één specifieke interpretatie van de gebeurtenissen, terwijl wij in het bezit zijn van aanvullende informatie die een ander beeld schetst. (…) Desondanks heeft de redactie onze argumenten en bewijsstukken niet meegewogen in hun berichtgeving.”

De bestuurders kiezen er om meerdere redenen voor om niet voor de camera te verschijnen. Om de bestuurders tegemoet te komen besluit de redactie om hun namen niet te noemen. Het wederhoor blijft beperkt tot het schriftelijke statement.

Heeft de redactie daarmee de bestuurders van Zorg van Toen tekort gedaan? Uit de uitgebreide communicatie vooraf blijkt dat er voldoende pogingen zijn gedaan om tot wederhoor te komen. De bestuurders kiezen er uiteindelijk zelf voor om niet voor de camera te verschijnen. Ook de Ombudsman begrijpt dat dit vanwege persoonlijke omstandigheden wellicht niet mogelijk was. Maar in plaats daarvan hadden ze er wel voor kunnen kiezen om met een uitgebreidere schriftelijke reactie te komen of om een andere vorm te vinden waarin ze wel hadden kunnen meewerken.

Het verhaal dat de bestuurders hadden willen doen, zit nu niet in de uitzending. De bestuurders hadden graag gezien dat er andere keuzes waren gemaakt. Dat is echter niet aan hen, en ook niet aan de Ombudsman. De Mediawet geeft een redactie de vrijheid om zelf te kiezen waar ze over wil berichten en hoe ze dat wil doen. Een principe dat uiteindelijk overigens ook geldt voor hoe wederhoor wordt opgenomen in een publicatie. Zo lang dat maar op een journalistiek zorgvuldige manier gebeurt. Dat is hier het geval.

Conclusie

De Ombudsman heeft geen onderbouwing kunnen vinden dat Pointer hier journalistiek steken heeft laten vallen. Het verhaal dat verteld wordt, vindt voldoende ondersteuning in de feiten. Ook zijn er meerdere pogingen gedaan om de (voormalige) bestuurders van Zorg van Toen hun kant van het verhaal te laten vertellen. Het is jammer dat redactie en bestuurders ondanks vele contactmomenten niet hebben kunnen komen tot een vorm waarin het publiek ook iets uitgebreider had kunnen horen hoe de bestuurders over de geschetste problemen dachten.

Nadat beide partijen er niet uit waren gekomen, is niet alleen de hulp van de Ombudsman ingeroepen, maar is ook de rechter ingeschakeld. Die kwam in december tot de conclusie dat Pointer ook juridisch gezien juist heeft gehandeld: “De hiervoor beoordeelde omstandigheden leiden tot de conclusie dat er geen sprake is van onrechtmatige uitlatingen in de publicaties van Pointer. (…) De uitlatingen vinden voldoende steun in het beschikbare feitenmateriaal en het merendeel van de bestreden uitlatingen zijn afkomstig van derden die over hun ervaringen vertellen. Pointer heeft de journalistieke zorgvuldigheid voldoende in acht genomen bij de totstandkoming van de uitzending gelet op het voorafgaande onderzoek.”

Hoewel er dus geen onderbouwing is dat de redactie van Pointer fouten heeft gemaakt, ziet de Ombudsman wel ruimte voor verbetering. Om het publiek nog beter te bedienen zou het goed zijn als de beschikbare openbare bronnen die zijn gebruikt voor het onderzoek alsnog een plek krijgen op de website van Pointer. De redactie heeft de Ombudsman aangegeven dit in overweging te nemen.