Ethiek en onderzoeksjournalistiek

Je zet ruim 1500 onderzoeksjournalisten uit 135 landen vier dagen bij elkaar op een conferentie en het gaat over van álles, van vragen stellen aan AI via OSINT en oligarchen tot kaartlezen en het bouwen van datakluizen. Maar het ging – voor de Ombudsman verrassend – tijdens die Global investigative Journalism Conference 2025 weinig over journalistieke spelregels en ethische dilemma’s. Hoe dat komt? De Ombudsman breekt er zich het hoofd over.

Onderzoeksjournalisten zijn als geen ander in het vak gewend te kunnen verantwoorden wat ze hebben onderzocht, waarom en hoe, en wat daar uitkwam. Als wij er als team Ombudsman klachten over krijgen, trekt de betrokken journalist op onze vragen meestal simpelweg een la open en produceert de onderliggende onderbouwing. Fijn, dat scheelt tijd en omzeilt de mogelijke onbetrouwbaarheid van het geheugen.

Gaat er dan nooit iets fout bij een journalistiek onderzoek? Natuurlijk wel, het blijft mensenwerk. Maar wie complex onderzoek doet, met belangen, behoorlijke risico’s en onthullingen met soms grote gevolgen, die zorgt spijkerhard te kunnen maken wat zij of hij betoogt.

Verantwoording

Onderzoeksjournalisten schrijven vaak zelf alvast een uitleg over hun aanpak, methodiek of bijbehorend bronnenmateriaal. Een van de uitgebreidste toelichtingen was wat dat betreft van BOOS (BNNVARA) over het onderzoek naar The Voice of Holland. Ook wordt wel eens de hulp ingeroepen van het publiek of uitgelegd hoe geïnteresseerden zelf verder kunnen speuren in het materiaal. Dat deed onlangs bijvoorbeeld Pointer (KRONCRV) toen het in Dossier Damascus op basis van tienduizenden documenten de gruwelen van het Assad-regime inzichtelijk maakte.

Onderzoeksjournalisten denken dus zeker na over hoe hun werk tot stand komt. Toch kwamen de ethische dilemma’s maar mondjesmaat aan bod tijdens GIJC25. Bijna alsof we het allemaal zo goed weten dat we van elkaar niets meer kunnen leren. Maar het hoeft niet te verbazen dat de Ombudsman vindt: dat klopt niet.

Foto gemaakt door: Alt Studio

Even zoeken

Ze waren er, sessies die ingingen op de spelregels en de ethiek, maar je moest er wel naar zoeken. Zo werd er in een panel gesproken over mogelijke samenwerking met lokale of (inter)nationale belangengroepen en non-gouvernementele organisaties als Amnesty International, Greenpeace of een vakbond. Als je dat doet, bijvoorbeeld omdat ze belangrijke contacten of unieke informatie hebben, hoe blijf je dan onafhankelijk? Of word je als journalist direct in de vooringenomen hoek gedrukt? In de voortdurende discussie over journalistiek versus activisme een relevante vraag. De Braziliaanse non-profit organisatie Fundación Avina presenteerde een handzame gids hoe je voor, tijdens en na publicatie kunt samenwerken zonder partijdig te worden of weggezet als ‘alleen maar een activist’.

En wat doe je bijvoorbeeld als een onderzoek wel érg dichtbij jezelf komt of je er onderdeel ervan wordt? Welke keuzes maak je dan? Een Afrikaanse journaliste legde uit dat ze elke claim in een onderzoek naar haar eigen voormalige school met extra bronnen onderbouwde.

Verderop lieten drie journalisten aan een volgepakte theaterzaal zien wanneer je op een ethische manier gebruik maakt van de undercover-methode. En wat je vanwege het oprukken van AI aan die werkwijze moet toevoegen. Of wat je kunt doen om een undercover-collega niet onnodig bloot te stellen aan het gevaar letterlijk ontmaskerd te worden. Want ook dat is een onderdeel van hoe je verantwoord en verantwoordelijk werkt als journalist. We maakten zelf een podcast over undercover gaan, maar de Ombudsman hoorde bij dit panel veel nieuws.

Foto gemaakt door: Alt Studio

Wat nog meer?

Wat wil je dan toch nog meer, Ombudsman? Nou dit: er werd helaas niet besproken hoe je strategisch, met consequente en zo radicaal mogelijke transparantie het vertrouwen van het publiek in je journalistieke werk vasthoudt of vergroot. En dat is een gemis, want de wereldwijd afnemende bereidheid van het publiek om de journalistiek te vertrouwen, is een niet te negeren probleem. Ook onderzoeksjournalistieke verhalen, vaak gestoeld op langdurig en zorgvuldig spitwerk, treft dat lot. Dat je daar wel degelijk met een gerichte ethische aanpak iets aan kunt doen, laat bijvoorbeeld een platform als Trusting News met tips en voorbeelden zien.

We moeten samen nadenken over hoe je je als betrouwbare journalist in de geluidsgolven en beeldstromen blijft onderscheiden van de rommel en de leugens. We kunnen van elkaar leren hoe we het publiek daarin meenemen. Hoofdspreker Nobelprijswinnaar Maria Ressa zei bij de opening: “Information integrity is the mother of all battles”. De strijd om de feiten is de ultieme strijd om te laten zien dat ónze journalistieke informatie bijdraagt aan een democratische en rechtvaardigere samenleving.

Grote woorden en misschien een ongemakkelijk of on-journalistiek aanvoelende strijdlust. Maar Ressa zei ook: “When it is a battle of facts, journalism ís activism.” Transparantie en het delen van ethische dilemma’s spelen daarin een belangrijke rol. Er mag méér van dat alles, als de volgende wereldconferentie van onderzoeksjournalisten in 2027 neerstrijkt in Nederland.