Dossier verkiezingen 2021. Deel 1: Hoe versla je een campagne?

In enkele columns kijkt de ombudsman terug op de berichtgeving door de publieke omroepen over de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Wat was er te zien in de journalistieke programma’s en op de platforms tijdens de campagne, voldeden ze aan hun publieke taak? En kon de aan huis gekluisterde kiezer er iets mee?

Kwantiteit

Omdat de politieke partijen –  op een enkele uitzondering na – door de coronapandemie niet het land in wilden gaan, waren ze nog meer dan anders aangewezen op de media om hun verkiezingsboodschap over te brengen. De publieke platforms gaven hen uitgebreid aandacht. Van diepgravende interviews en discussies aan talkshowtafels tot debatten: er was veel ruimte voor verkiezingsprogrammering. Een exact aantal uitzenduren of programma’s was deze keer niet te geven, maar het was meer dan de 221 uur die in 2017 alleen al op de publieke tv-netten gevuld werd.

Campagnereportages waren dit keer zeldzaam, maar programma’s gingen wel op pad. Ze vonden onder meer de kiezer in de themaserie Buiten het Binnenhof van Nieuwsuur, de consument in Kassa’s serie Wil je op me stemmen?, de niet-stemmer in De Verloren Stem van de EO of de jongere  (in NOSop3 livestreams op YouTube en lange uitlegvideo’s). Verder waren er ook nog podcasts en complete verkiezingsportals, geen gebrek dus aan creatieve journalistieke vormen en inhoud.

Er was ook veel programmering van niet- of niet primair journalistieke aard. Al pratend lieten politici zich schilderen, klommen ze achterin een auto of schoven ze aan als co-presentator, met wisselend succes qua informatieoverdracht. Er was een stemquiz voor zwevende kiezers, een kennisquiz voor kandidaat-Kamerleden, verkiezingscabaret en satire, en dan noem ik nog heel veel niet.

In deze terugblik kijken we specifiek naar de traditioneel tot de journalistiek behorende programma’s en platforms. Al blijkt uit publieksonderzoek dat op televisie juist enkele andere programma’s bij het publiek hoog scoren als je vraagt naar de impact en waardering. De historische serie De Strijd om het Binnenhof en het satirische Zondag met Lubach namen goud en brons mee naar huis, zilver was er voor het NOS Jeugdjournaal lijsttrekkersdebat. Het programma dat zijn reputatie als journalistieke waakhond stevig invulde en waar zelfs enkele lijsttrekkers wegbleven, Nieuwsuur met zijn serie lijsttrekkersinterviews, kreeg van de kijker de mooie maar altijd ondankbare vierde plek toebedeeld. De top-10 bestaat verder uit uitslagen- en debatuitzendingen.

Bron: MAP, GfK

Kwaliteit

Hiermee doe ik dat wat niet veel zegt maar blijkbaar moeilijk te vermijden is (ook door politici zelf): de campagne (en de berichtgeving) reduceren tot scoren, focussen op de wedstrijd in plaats van op inhoud, standpunten en visie. In 2017 gaven de omroepen expliciet aan minder horse race en meer inhoud in hun campagneverslaggeving te willen stoppen. Dat lukte toen gedeeltelijk. Hoe dat deze keer verliep komt aan de orde in vier artikelen.

We kijken in twee artikelen naar hoe de partijen en politici vertegenwoordigd waren in uitzendingen en publicaties, omdat van het publieke bestel op dit vlak evenwichtige berichtgeving wordt verwacht. En we gaan nader in op de debatten, omdat onderzoek laat zien dat die in de eindspurt van een campagne door zwevende kiezers als belangrijk worden gezien. Daar rust mogelijk dus nog wel wat extra verantwoordelijkheid op de makers.

Maar gezien de taak van de journalistiek  – het brede publiek voorzien van betrouwbare, kwalitatief hoge en breed geschakeerde informatie op basis waarvan het publiek afgewogen besluiten kan nemen, en stemmen is zo’n besluit – vind ik het zeker zo belangrijk te analyseren hoe er bericht werd over de inhoud van de campagnes: over standpunten, partijprogramma’s en de visie van partijen op de toekomst. Politici claimen altijd dat er veel te kiezen is. Werd dat dan ook hoor-, lees- en zichtbaar bij de publieke omroepen? Daarop ga ik in een vierde artikel in.

Bronnen en beperkingen

Team Ombudsman kon door de veelheid aan berichtgeving niet alles zelf beluisteren, lezen of bekijken. We konden voor deze terugblik wel teruggrijpen op onafhankelijk onderzoek van diverse universiteiten (met name van de VU Amsterdam,  LJS Nieuwsmonitor en de Erasmus Universiteit), cijfers van Stichting Kijkonderzoek SKO, analyses van online berichtgeving met behulp van Nexis Newsdesk en gegevens van de afdelingen publieksonderzoek van NPO en NOS. Tussen begin februari en de verkiezingsdag monitorden we zelf een achttal dagelijkse programma’s (twee op radio, zes op tv), onder meer op wie in het programma aan het woord kwam, de setting waarin (debatvorm, interview, anders?) en onderwerp/inhoud van gesprek.

Helaas worden door derden vrijwel nog steeds alleen kranten/tijdschriften en tv-uitzendingen (en inmiddels door een aantal ook online en sociale media) meegenomen in onderzoek van enige omvang. Dan zie je dat televisie voor veel (met name oudere) kiezers nog steeds bij uitstek de bron van verkiezingsinformatie is.

Bron: Onderzoeksgroep Politieke Communicatie, VU Amsterdam.

Toch wacht ik met smart op de onderzoekers die mij een volgende keer gaan helpen te analyseren hoe ook in de vele uren radio ruim, gevarieerd en vaak zeer inhoudelijk aandacht besteed wordt aan campagnes, en wat daarvan de impact is. Ik kan er nu alleen op basis van onze eigen waarneming iets over zeggen.

En dat geldt nog in grotere mate voor het online domein. Naarmate politieke partijen hun geld en tijd meer en meer inzetten op (eigen of andermans) sociale kanalen, loont het steeds meer de moeite om op die kanalen ook de gevarieerde journalistieke campagneberichtgeving van de publieke omroepen aan te bieden. NOS Nieuws was vier jaar geleden wat dit betreft een trendsetter en is nog steeds de meest actieve, met specifiek materiaal voor vrijwel alle platforms (website, podcast, YouTube, Instagram, TikTok). Maar andere omroepen manifesteren zich inmiddels ook buiten de traditionele netten en zenders, met bijvoorbeeld speciale podcasts of een app-met-catchy-naam als de Zweefmeter. Hopelijk kan bij een volgende campagne Team Ombudsman ook hier meer naar kijken. Maar dan moet die campagne niet al te snel op ons af komen…


Dossier verkiezingen 2021. Deel 2: Wie was waar?
Dossier verkiezingen 2021. Deel 3: Op zoek naar evenwicht.
Dossier verkiezingen 2021. Deel 4: Debatten doen ertoe.
Dossier verkiezingen 2021. Deel 5: Waarover spraken zij?