De ene mossel is de andere niet. Of wel?

In het kort:

·       Een producent van bio-mosselen vindt dat de kijkers van Keuringsdienst van waarde zijn misleid door een oneerlijke prijsvergelijking.

·       Een aanbod om meer uitleg te geven op de website van het programma werd afgewezen door de producent van de bio-mosselen, omdat men het niet eens werd over de vorm en of het ging om een ‘rectificatie’ of niet.

·       Het programma heeft voldoende onderbouwd dat er geen verschil zit tussen het product “mosselen” en “bio-mosselen”. Een hogere prijs kan dáár dus niet mee gerechtvaardigd worden.

·       De door de mosselleverancier gewraakte prijsvergelijking (“Twee keer zo duur”) werd niet helemaal sluitend gemaakt. Een kijker kan dan mogelijk op het verkeerde been komen te staan.

Is een biologische mossel anders dan een gewone mossel? En als die biologische mossel duurder is, waar betaal je dan precies voor? Dat was de insteek van de uitzending van Keuringsdienst van waarde op 19 februari van dit jaar. De producent van de biologische mosselen die in de uitzending besproken werden, trok aan de bel. Eerst bij de redactie en omroep en vervolgens ook bij de Ombudsman. Want de redactie was volgens hem niet eerlijk geweest en had daarmee producent en product beschadigd.

“In een uitzending van de NPO door Keuringsdienst van waarde (KvW) op 19 Februari 2024 over BIO mosselen, hebben de programmamakers bewust een misleidende vergelijking in beeld gebracht tussen ons Mossel Feestje (…) met een 2kg kiloknaller plastic bak discount mosselen van een grote retailer, met verwijzingen als zou het 2x duurder zijn, en gebakken lucht zijn, wat ook op de socials van KvW wordt herhaald. Dit is zeer schadelijk gebleken en dat had men bij KvW moeten en kunnen weten en voorkomen.” Zo mailt de producent de Ombudsman op 5 april. Op dat moment zijn hij en de redactie al enkele weken met elkaar in discussie over bovenstaande klacht.

De redactie besluit vrij snel om de klager enigszins tegemoet te komen. Zo mailt een redacteur naar aanleiding van de allereerste mail: “We kunnen niet een volgende aflevering openen met het door jullie gevraagde statement. Wat we eventueel wel kunnen doen is online een artikel publiceren waarin wordt uitgelegd waar het prijsverschil in mosselen door ontstaat, met aandacht voor jullie product en verpakking.” In de mailwisseling die volgt, komt de redactie verschillende keren met het aanbod om op de website een aanvulling te plaatsen die ingaat op het prijsverschil zoals de klager dat beargumenteert. Voor de klager is dit echter niet genoeg en hij klopt uiteindelijk aan bij de Ombudsman.

De Ombudsman heeft het liefst dat een redactie of omroep er zelf uitkomt met iemand die een vraag of klacht heeft. Dat is in dit geval niet gelukt omdat men het niet eens kon worden over de vorm waarin er een aanpassing zou worden gedaan. Nu is er uiteindelijk een tekst geplaatst op de website van het programma met nadere uitleg over het genoemde prijsverschil, maar de klager wil alsnog dat er in het programma zelf iets over gezegd wordt. 

In de Code Journalistiek Handelen staat: “Fouten en onzorgvuldigheden worden erkend, hersteld en besproken.” en “Rectificaties, correcties en aanvullingen van de omroepmedewerkers zijn eenvoudig te vinden op de websites van de betreffende omroepen of in programma’s.” Dat er iets gedaan moet worden met eventuele fouten of onzorgvuldigheden staat dus ook in de code. Maar hoe precies staat er niet.

De Ombudsman kan de vorm van een rectificatie, correctie of aanvulling niet afdwingen. Alleen de rechter kan dat in Nederland. Wel kan de Ombudsman wijzen op fouten of onzorgvuldigheden.  Maar afdwingen dat een omroep een rectificatie doet in het programma zelf, kan de Ombudsman niet.

Is de kijker misleid?

Zoals we hierboven al schreven zal aangetoond moeten worden dat het programma daadwerkelijk fouten heeft gemaakt. De klager heeft het zelfs over misleiding. Dit maakt de kwestie nog scherper, want misleiding suggereert dat de programmamakers niet alleen fouten hebben gemaakt, maar die bewust hebben gemaakt. Over dit laatste kan de Ombudsman kort zijn. In het programma zelf, de begeleidende website of in de communicatie tussen klager en programmamakers heeft de Ombudsman geen aanwijzingen kunnen vinden voor deze beschuldiging.

Dan blijft over of er mogelijk onbewust fouten zijn gemaakt. Het gereedschap dat de Ombudsman hiervoor heeft is de Code Journalistiek Handelen van de publieke omroepen. In deze code staat opgeschreven wat alle omroepen met elkaar hebben afgesproken als basisregels voor het maken van journalistieke programma’s. In dit geval zal de Ombudsman voornamelijk kijken naar of hoor-en-wederhoor goed is toegepast en of er voldoende onderscheid is gemaakt tussen feiten en meningen. Om dit laatste goed te kunnen beoordelen is er ook gekeken naar de onderbouwing van het programma. De Journalistieke Code stelt dat informatie in producties waarheidsgetrouw en controleerbaar is, dat die klopt en gecheckt wordt. Dus ook al zal de Ombudsman een onderzoek niet helemaal overdoen, op een essentieel punt kan de Ombudsman een check (moeten) doen. 

Is een bio-mossel een gewone mossel?

Het draait in het programma om de kernvraag of er een verschil is tussen biologische mosselen en ‘gewone’ mosselen en of het prijsverschil daartussen terecht is. In het programma komen verschillende mensen aan het woord die allemaal zeggen dat er in het feitelijke product (de mossel) geen verschil zit. Essentieel daarin zijn de woorden van degene die het keurmerk uitdeelt. Een woordvoerder van de instantie die dat doet (Skal) komt halverwege het programma telefonisch aan het woord.

Op de vraag wat het verschil is tussen biologische mosselen en gewone mosselen antwoordt zij: “Biologische mosselen en gangbare mosselen verschillen niet wezenlijk van elkaar. Dus dat is wel een bijzonder voorbeeld.” Volgens de woordvoerder zou niet alleen het bedrijf van de klager het keurmerk kunnen aanvragen, maar zou elke mosselkweker in Nederland dat kunnen doen. “Het geval in Nederland is dat de omstandigheden in de Oosterschelde en de Waddenzee zo goed zijn dat alle mosselkwekers aan die biowetgeving kunnen voldoen als ze zich laten certificeren. Die hele sector zou zich kunnen aanmelden voor certificatie en dan hoeven ze niet iets wezenlijk te veranderen en dan kunnen ze zo allemaal hun mosselen biologisch noemen.”

Het bedrijf van de klager is niet het enige dat het bio-certificaat aanvraagt. Op de website van Skal staat het verhaal van De Mosselkwekerij. In het verhaal op de site zegt dit bedrijf iets opvallends over de waarde van het keurmerk: “Als we naar de markt keken, zag je dat de groei van biologische producten toenam. We hoeven eigenlijk niets extra's te doen. Alle Nederlandse mosselen voldoen aan de voorwaarden van biologisch. Alleen vraagt de één een certificaat aan en de ander niet.”

Ook deze kweker van bio-mosselen zegt dus eigenlijk dat er niets anders is aan zijn mosselen dan aan de reguliere mosselen die in de winkel liggen. Hij bevestigt daarmee een belangrijke bouwsteen van de uitzending van de Keuringdienst van waarde. Het keuringsinstituut zelf doet dat verder nog in het verhaal op de website: “Volgens Skal zijn de omstandigheden in de Oosterschelde en de Waddenzee zo goed dat alle mosselkwekers aan de bio-wetgeving kunnen voldoen en zich kunnen laten certificeren. De NVWA controleert wekelijks de waterkwaliteit en de impact op het milieu is op sectorniveau geborgd via het Mosselconvenant, een convenant tussen de mosselsector, LNV en milieuorganisaties.” 

Uit bovenstaande blijkt dat er eigenlijk weinig discussie is of bio-mosselen daadwerkelijk verschillen van gewone mosselen of niet. Ook de woordvoerder van het bedrijf van de klager zegt in de uitzending dat het proces rondom het kweken en opvissen van de mosselen voor bio-mosselen hetzelfde is als bij gewone mosselen. KRO-NCRV schreef op 19 april in een antwoord aan de klager “Voor de conclusie in de uitzending, namelijk dat er geen verschil is tussen mosselen met een Bio-label en zonder een dergelijk label, bestaat voldoende steun in de feiten.” De Ombudsman komt op basis van onafhankelijke informatie tot dezelfde conclusie. De claim wordt ook in het programma voldoende onderbouwd.

De klacht van de mosselproducent dat zijn product – qua prijs en anderszins – onterecht met een ‘kiloknaller-mossel’ wordt vergeleken, snijdt geen hout. De term ‘kiloknallers’ komt uit de wereld van de discount-supermarkt en staat voor goedkoop vlees dat geen bio-kwaliteit heeft. Maar kiloknallers bestaan in de mosselwereld dus niet, ‘bio’-mosselen en ‘gewone’ mosselen verschillen niet van elkaar. 

Het Prijsverschil

Zit de ‘misleiding’ die de klager ziet bij Keuringdienst van waarde dan misschien in het ingaan op het prijsverschil? Om dat te kunnen beoordelen heeft de Ombudsman gekeken naar wat er precies in het programma gezegd wordt over dat prijsverschil en hoe dat onderbouwd wordt. Volgens de producent was de vergelijking die gemaakt werd tussen het eigen product (van 550 gram gekocht bij een speciaalzaak) en de twee-kilobak mosselen van de supermarkt niet eerlijk: “Het mosselfeestje was door de onderzoeksjournalisten gekocht in hartje Amsterdam bij BIO speciaalzaak Marqt en de 2kg knaller mosselen bij grootste supermarktketen van Nederland, zo ze zelf al bevestigen. De onderzoeks-journalisten (…) hadden zelf direct kunnen en moeten concluderen (…) dat deze vergelijking niet correct was en misleidend.”

De opmerkingen over de prijs worden al vrij in het begin van het programma gemaakt. In beeld zijn de hiervoor genoemde producten. De presentator van het programma zegt hier: “Maar als je die biologische mosselen koopt, zijn ze wel twee keer zo duur als gewone mosselen.” En vlak daarna “Ik heb hier een bakje voor me liggen en daar betaal je dus 9 euro per kilo voor. Dat zijn dan de biologische. En voor de niet-biologische 4,5 voor een kilo.”

Volgens de klager wordt de kijker hier dus misleid. De Ombudsman heeft naar aanleiding van de klacht een eigen prijsonderzoekje gedaan. We hebben online zowel gekeken naar de prijzen in supermarkten als naar de prijzen in speciaalzaken. Ook hebben we gekeken naar mosselen met het stempel Biologisch en die zonder. Dit beperkte onderzoek dat uitgevoerd is op 9 mei 2024 leverde het volgende beeld op:

Verkoper	Biologisch keurmerk	Gewicht verpakking	Prijs	Prijs per kg
Ekonoom (mosselfeestje)	Ja	550 gram	4,95	9
De Mosselkwekerij	Ja	1 kg	7,95	7,95
Jumbo	Nee	1 kg	4,99	4,99
Dirks vishandel	Nee	1 kg	9,50	9,50
Albert Heijn	Nee	1 kg	5,49	5,49

 

Het klopt inderdaad dat het product van de klager gemiddeld genomen duurder is per kilo dan de mosselen die bij de supermarkt gekocht kunnen worden. Dubbel zo duur is het in het onderzoek van de Ombudsman niet. Opgemerkt moet echter worden dat mosselprijzen nogal eens veranderen. Dus dat Keuringsdienst van waarde een prijs noemt die wel de helft is van de biologische mosselen van klager, kan kloppen. Wat ook opvalt is dat het nogal verschil maakt of je de mosselen koopt in de supermarkt of bij een vishandel of speciaalzaak.

De genoemde prijzen in het programma zouden dus wel degelijk kunnen kloppen, maar helemaal fair is het niet om de prijzen van een product uit de ene winkel te vergelijken met een product uit de andere winkel. Voor een goede vergelijking zouden beide getoonde producten in dezelfde winkel gekocht moeten zijn. Dat kon echter niet (zie hieronder) omdat de mosselen van de klagende producent niet in de gewone supermarkt te verkrijgen waren. Helemaal gelijk waren de omstandigheden dus niet, en daardoor werd het beeld voor de kijker niet compleet gemaakt. De suggestie werd gewekt dat de bio-mosselen twee keer zo duur zijn omdat ze bio zijn, terwijl er mogelijk ook andere factoren meespeelden. Dit had in de uitzending wel toegelicht moeten (en kunnen) worden.

Vragen aan de redactie

Want toen wij de redactie vroegen waarom in de uitzending deze twee specifieke producten met elkaar werden vergeleken, antwoordde ze ons: “Van de eerste soort was ten tijde van de opnames enkel Vette & Verhaart (Mosselfeestje) de aanbieder met een bio label op de verpakking in de Nederlandse retail (Ekoplaza). Van de laatste soort heeft vrijwel elke reguliere supermarkt zijn eigen standaard verpakking van 2kg die praktisch op hetzelfde prijspunt zitten. Het is tussen die soorten, bio en niet bio, dat de vergelijking wordt gemaakt. De bak van Albert Heijn is daarbij als illustratief uitgangspunt gebruikt en af en toe in beeld, maar wordt nooit bij naam genoemd.”

Volgens de redactie was het op het moment van opnemen dus niet mogelijk om het product van de klager te vergelijken met een ander product dat een bio-label had. En ook was het niet mogelijk om een niet-biologische variant bij dezelfde winkel te kopen. Het voorbeeld dat gebruikt werd in de uitzending was volgens het programma slechts illustratief. Voor klager weegt dit echter veel zwaarder. Volgens hem is de vergelijking niet correct en misleidend. De Ombudsman vindt niet dat hier sprake is van misleiding, maar de prijsvergelijking was niet geheel sluitend.

Uit het onderzoek van de Ombudsman blijkt dat er ook een vergelijking mogelijk was geweest die minder onvoordelig voor de klager zou zijn uitgevallen. Zo zijn er zelfs ‘gewone’ mosselen die duurder uitvallen dan de bio-variant die de klager verkoopt. Het staat de redactie vrij om zelf een keuze te maken hoe ze een onderwerp onder de aandacht brengen, maar hier was toelichting over de variabelen in de vergelijking verstandig geweest. 

De klager gaat wel makkelijk voorbij aan het feit dat er gelegenheid is geweest om al ín de uitzending aan te geven waarom het product duurder is. Een medewerker van het bedrijf dat de klacht indiende, werd voor de camera gevraagd naar de mosselen die twee keer zo duur zijn. En hij krijgt eerst de kans om die hogere prijs te nuanceren. Hij zegt letterlijk: “Onze mosselen liggen ook in de winkel voor niet hele dure prijzen.” Daarna legt hij uit dat ze wel extra kosten hebben en dat daardoor de prijzen hoger liggen: “De certificering kost geld. De keten wat wij gecertificeerd hebben, dat kost zeker wat extra’s. En dat zullen we door moeten rekenen. En voor de rest is het hetzelfde proces.” 

Er wordt dus in de uitzending al aangegeven dat het prijsverschil ook genuanceerd kan worden door andere zaken dan de kwaliteit. Dat de medewerker van de klager dat wellicht achteraf gezien niet compleet genoeg doet naar de zin van de producent zelf, dat kan de redactie niet worden aangerekend.

De oplossing

Al vrij kort na de uitzending van Keuringdienst van waarde meldt de producent zich bij de redactie en wordt er getracht tot een oplossing te komen. De producent heeft een duidelijk beeld wat er moet gebeuren (hij wil een rectificatie in beeld in het programma) en eist dat dat gebeurt binnen een bepaalde tijd. Ook wil hij dat de sociale media posts verwijderd worden. De redactie besluit al vrij vroeg in de discussie om hem tegemoet te komen en komt met verschillende voorstellen. Die allemaal afgewezen worden. Daardoor vertraagt het proces en duurt het vrij lang voor er een tekst met de nuancering die nodig was verschijnt op de website van het programma. Vanaf begin mei staat er op de website de volgende tekst: 

“In de aflevering van maandag 19 februari 2024 over biologische mosselen is onvoldoende duidelijk naar voren gekomen hoe het prijsverschil tussen Mosselfeestje en de reguliere verse mosselen (2 kilo-bakken uit de supermarkt) te verklaren is. De producent van Mosselfeestje, Vette & Verhaart, verklaart het prijsverschil als volgt:

·        Verpakkingsmateriaal: Mosselfeestje gebruikt een verpakking met 95% minder plastic dan een reguliere 2KG verpakking;

·        Functionaliteit: de mosselen van Mosselfeestje kun je direct gebruiken en hoef je niet eerst af te spoelen, omdat ze al 2x afgespoeld zijn;

·        Certificering: producent maakt jaarlijkse kosten voor de Bio-certificering; en

·        Volumekorting: de mosselen van Mosselfeestje zitten in een 550 gram verpakking.” 

Naast de tekstuele aanpassing op de website heeft het programma ook besloten op verzoek van de klager een aantal social media posts weg te halen. Daardoor is voor de Ombudsman niet meer te achterhalen wat hierin precies te zien was en in welk verband. Over het algemeen is de Ombudsman geen voorstander van het weghalen van journalistieke inhoud. Als dat wel gebeurt, is het van belang dat daar transparant over gecommuniceerd wordt met het publiek. Zo maak je duidelijk dat er iets weggehaald is en waarom dat gebeurd is. 

Op de vraag van de Ombudsman waarom de redactie van Keuringsdienst van waarde besloot de social media posts weg te halen, antwoordt de eindredacteur dat ze dat hebben gedaan om de producent tegemoet te komen. Een sympathieke geste, maar een die liefst wel was uitgelegd. “Onze belangrijkste redenen om deze meneer zo tegemoet te komen waren de volgende. Waar in de uitzending veel ruimte is om een onderwerp uitgebreid te bespreken, kan in korte social media posts in mindere mate context worden gegeven aan een onderwerp. Ook kan iedereen (al dan niet anoniem, ongenuanceerd, en zonder de gehele aflevering te hebben gezien) reageren op de sociale media posts. Op sociale media ontbreekt kortweg de nuance die je wel kunt geven in een programma.”

Die laatste zin roept de veel bredere vraag op hoe verstandig het is om een verhaal zo op sociale media te plaatsen. Want als er geen ruimte is voor de nodige nuance en verband, dan doe je je eigen verhaal én het publiek te kort door het op deze wijze te delen. Hoewel het een begrijpelijk middel is om te proberen meer kijkers voor een programma te trekken, moet je er altijd rekening mee houden dat een deel van het publiek alleen de sociale media posts zal zien. Ook in een ultra-korte versie online moet een verhaal kloppen en tot correct begrip leiden. Als het weglaten van nuance dat laatste in de weg gaat zitten, is een social media post niet het geëigende platform voor een journalistiek product.

Conclusie

De klager eist van Keuringsdienst van waarde dat de redactie een rectificatie plaatst. Hij stelt ook bepaalde eisen hoe die rectificatie er uit zou moeten zien. De Ombudsman kan over de vorm van de rectificatie niets zeggen. Of (en indien ja: hoe) er gerectificeerd wordt, is aan de redactie en omroep zelf. De Ombudsman schreef er eerder al eens een uitgebreid artikel over. 

De klager valt voornamelijk over de prijsvergelijking in de uitzending en over de social media posts. Doordat deze zijn weggehaald, kan de Ombudsman over dit laatste geen conclusies trekken.

Over de prijsvergelijking en de geboden oplossing door de redactie kan dat wel. De redactie blijft inhoudelijk achter de uitzending staan en dat geldt ook voor de prijsvergelijking. De Ombudsman kan zich echter deels vinden in de klacht van klager over dit gedeelte van de uitzending. Voor een volledige prijsvergelijking zouden meer zaken dan alleen de marktprijs kúnnen meespelen, die vergelijking wordt niet sluitend gemaakt en het beeld blijft voor de kijker dus incompleet.  

De geboden oplossing door de redactie en omroep lost dit slechts gedeeltelijk op. Het komt weliswaar tegemoet aan de vraag van de klager of het mogelijk is om extra uit te leggen waar de hogere prijs vandaan komt, maar mist de nuancering in de prijsvergelijking. In de uitzending wordt gezegd dat het product van de klager twee keer zo duur is, maar dit is gebaseerd op een niet geheel sluitende vergelijking. Dit is deels de redactie aan te rekenen, maar ook de klager zelf gaat niet vrijuit. In de uitzending is het bedrijf wel degelijk de mogelijkheid geboden om uitleg te geven over waarom hun product duurder is. 

Dat de redactie nu in een tekst op de website alsnog die extra uitleg geeft, is een flinke handreiking aan de klager. Wel zou het goed zijn als er nog een zin wordt toegevoegd over hoe de prijsvergelijking in het programma zelf tot stand is gekomen. 

Klager wenste een rectificatie in de uitzending en op sociale media. Zoals beschreven kan de Ombudsman dit niet opleggen. Ook is het goed om te vermelden dat de redactie al heel vroeg in het proces de klager tegemoet wilde komen, maar dat klager daar toen vanaf heeft gezien. Daardoor heeft het proces enkele maanden langer geduurd dan nodig. Wat spijtig is, gezien het feit dat klager zegt dat er schade gedaan is aan zijn bedrijf en zijn product. Of dit klopt is niet aan de Ombudsman om te beoordelen. Maar in het algemeen heeft een snelle oplossing van een klacht altijd de voorkeur.