Wetenschappelijk onderbouwde misleiding

“De redactie van het programma manipuleert nietsvermoedende autochtone Nederlanders”, meldde een kijker over de uitzending Hoe racistisch is Nederland?. Volgens hem lokte Omroep Zwart autochtone Nederlanders in vooraf bepaalde, ‘gesloten’ situaties en beoordeelde ze op basis van hun reacties als racistisch of niet-racistisch. “Ze manipuleert daarbij de uitkomsten van het onderzoek zodanig dat ze in hun eigen agenda passen.”  Resulteerde dit in verspreiding van desinformatie en nepnieuws, zoals de kijker vond?

In het kort:
- Volgens de klager verspreidde Omroep Zwart met de uitzending van 16 mei van Hoe … is Nederland? desinformatie en nepnieuws, omdat de redactie autochtone Nederlanders zou manipuleren met bedrieglijke methoden.
- Methodes die de ondervraagde op het verkeerde been lijken te zetten, worden in de wetenschap ingezet om sociaal wenselijk gedrag te verminderen en konden hier dan ook toegepast worden.
- De conclusie over hoe racistisch Nederland is, wordt niet gepresenteerd als feit, maar duidelijk als de mening van de deskundige en de presentator.

In de serie programma’s Hoe … is Nederland?  zoekt Omroep Zwart uit hoe tolerant Nederland is. Per uitzending komt een thema aan bod: homofobie, seksisme, racisme en fatshaming. In de uitzending waar over geklaagd werd, zocht Omroep Zwart het uit: Hoe racistisch is Nederland? De kijker vond dat Omroep Zwart suggereert dat de Nederlandse samenleving racistisch is, gebaseerd op bedrieglijke methoden. Bijvoorbeeld door deelnemers op het verkeerde been te zetten en met een verborgen camera te filmen.

Sociale wenselijkheid

Dat voor deze methoden gekozen werd, kan te maken hebben met het fenomeen ‘sociale wenselijkheid’. Sociale wenselijkheid is de neiging van mensen om zichzelf op een over het algemeen gunstige manier te presenteren. Mensen gaan dan doen of zeggen wat ze denken ‘hoe het hoort’. Dit kan zorgen voor een vertekening van de resultaten van een experiment: die worden ‘positiever’. Dus raadt bijvoorbeeld SmartSurvey, een gerenommeerd enquête-platform uit het Verenigd Koninkrijk, aan om het doel van een enquête vaag te houden om de vertekening door sociale wenselijkheid te verminderen. Ook wordt anonimiteit aangeraden.

In de Journalistieke Code staat dat journalisten hun identiteit bekend moeten maken aan potentiële gesprekspartners en tegenover hen duidelijk moeten zijn over hun bedoelingen en de aard van de publicatie. Dit wordt gedaan zodat de gesprekspartner voldoende geïnformeerd is om te beslissen of deze persoon mee wil werken aan de publicatie. Er kan afgeweken worden van deze vorm wanneer er sprake is van een misstand én wanneer dit noodzakelijk is om de desbetreffende kwestie aan de orde te stellen. Dit dient dan door de hoofdredactie (of functionaris met hoofdredactionele bevoegdheden) geaccordeerd te worden.

De code zegt ook: “in dat geval is het toegestaan met verborgen en/of draaiende camera, verborgen en/of openstaande microfoon en in het geheim opgenomen telefoongesprekken te werken.”  Met dit alles in ons achterhoofd bekeken we de methoden in de uitzending.

Landelijke enquête

In de introductie van het programma wordt benoemd dat de redactie een landelijke enquête heeft laten uitvoeren door EICS. EICS wordt door de redactie aangeduid als “een onderzoeksinstituut gericht op maatschappelijke conflicten en groepsverschillen, onderdeel van de Erasmus universiteit Rotterdam”. In de introductie wordt gezegd dat 2000 Nederlanders aan het onderzoek hebben meegewerkt. Door de uitzending heen worden uitkomsten van de enquête getoond. Het publiek ziet dan hoeveel procent van de deelnemers heeft gekozen voor een antwoordoptie bij een bepaalde vraag. Uit de beschrijving van de enquête in de uitzending kunnen we concluderen dat dit een gangbare en geen bedrieglijke methode is.

Ook uit de informatie van de Erasmus Universiteit blijkt dit. De universiteit geeft aan dat het onderzoek is ontworpen en geanalyseerd door onafhankelijke sociologen Josje ten Kate, Willem de Koster en Jeroen van der Waal. De vragenlijsten zijn verspreid onder het panel van I&O Research. De gegevens werden geanalyseerd om gedragingen en ervaringen rondom gender, seksualiteit, gewicht en etniciteit in Nederland in kaart te brengen.

Welke persoon er past bij je antwoord

Ook wordt er een experiment op straat gedaan waarbij aan deelnemers gevraagd wordt om binnen twee seconden te beslissen welke persoon bij het antwoord op de vraag past. De deelnemers kunnen kiezen tussen “een witte man en twee van kleur”. Vervolgens wordt er aan de deelnemers gevraagd waarom zij deze persoon uit de drie mannen kiezen. De eerste vraag is: wie is de Ajaxsupporter? Over deze vraag wordt in de voice-over gezegd: “Dat was alleen om de nietsvermoedende deelnemers aan het experiment op het verkeerde been te zetten.”  De vraag waar het om draait is: wie is de advocaat? Aan de deelnemers wordt uitgelegd wat de bedoeling is. Ook is het voor hen duidelijk dat zij gefilmd worden.

Wel worden de deelnemers even op het verkeerde been gezet door de eerste vraag. Het doel van het onderzoek wordt hiermee vaag gehouden. De redactie van Omroep Zwart gebruikt hier geen bedrieglijke methode, maar een wetenschappelijk onderbouwde methode die wordt ingezet om sociaal wenselijk gedrag te verminderen.

Ervaringen uit de buurt met verborgen camera

Later in de uitzending wordt een onderzoek getoond naar ervaringen van mensen met de opvang van Oekraïners in hun buurt en wat ze ervan zouden vinden als het vluchtelingen uit landen in Afrika of het Midden-Oosten zouden zijn. Er wordt aangegeven: “Om te horen wat er echt leeft in de buurt filmen we dit met verborgen camera.”

De Journalistieke Code stelt dat een verborgen camera onder bepaalde omstandigheden ingezet mag worden. Vanwege de sociale wenselijkheid is op geen andere manier in beeld te vangen hoe mensen reageren als ze zich niet bekeken en beoordeeld voelen. De verborgen camera is een zwaar middel, waarmee je spaarzaam moet omgaan. Maar in dit geval kan het, zeker omdat de gefilmde mensen in de uitzending grotendeels geanonimiseerd worden.

Geld ophalen met en zonder hoofddoek

Verder wordt er een experiment gedaan waarbij een actrice eerst met en daarna zonder hoofddoek een uur de tijd krijgt om geld op te halen voor hetzelfde goede doel. Vervolgens wordt er vergeleken hoeveel geld ze met en zonder hoofddoek heeft opgehaald. Tijdens de beelden van het experiment verschijnt de volgende tekst onder in beeld: “Alle mensen hebben we na de opnamen op de hoogte gebracht van het experiment en ze hun geld teruggegeven.”

Omdat de mensen eerst niet wisten dat ze gefilmd werden, kan de methode door de klager als bedrieglijk worden gezien. Maar net zoals bij het vorige experiment wordt een verborgen camera ingezet om sociaal wenselijk gedrag te voorkomen. Ook worden de mensen achteraf op de hoogte gesteld van de opnamen en veelal anoniem in beeld gebracht.

Reacties op verzoek om blond haar en blauwe ogen

Daarnaast wordt er aan vier uitzendbureaus gevraagd om een persoon te regelen met blond haar en blauwe ogen en zonder religieuze kenmerken voor achter de receptie. In de uitzending hoort het publiek delen van de antwoorden van de medewerkers van de uitzendbureaus. Het lijkt of de uitzendbureaus niet weten dat de gesprekken opgenomen worden.

De Journalistieke Code stelt dat in het geheim opnemen van telefoongesprekken mag, wanneer het noodzakelijk is om een kwestie aan de orde te stellen. Als de uitzendbureaus hadden geweten dat het gesprek opgenomen werd, dan zouden zij wellicht anders hebben gereageerd om sociaal wenselijker over te komen. De namen van de uitzendbureaus worden niet vrijgegeven in de uitzending. De kwestie wordt aan de orde gesteld, maar de uitzendbureaus worden er zelf dus niet door geschaad.

Observeren wie er ingrijpt

Ten slotte wordt er door prof. Dr. Marie Rosenkrantz Lindegaard, beschreven als expert observationeel criminologisch onderzoek, gekeken of iemand twee jongens te hulp zou schieten wanneer een buurman opmerkingen maakt zoals “Ga lekker naar je eigen land!”  en “Pas je nou effe aan als je in Nederland bent!”  Zij beschrijft wat er gebeurt aan de hand van een opname van de straat waar deze situatie wordt gecreëerd en ze vertelt wat mensen die er langslopen doen.

Ook hier lijkt er met een verborgen camera gefilmd te worden. Weer is deze manier van filmen gebruikt om te laten zien wat mensen zouden doen als ze denken dat ze niet gefilmd worden. Het overgrote deel van de mensen wordt ook weer geanonimiseerd.

Conclusie dat Nederland racistisch is?

De kijker vond dus dat Omroep Zwart een negatieve conclusie trekt. Omroep Zwart zou suggereren dat de Nederlandse samenleving racistisch is, gebaseerd op bedrieglijke methoden en daarmee feiten verzinnen. Maar de conclusie wordt niet als een feit verwoord. Eerst wordt er aan cultureel antropoloog Sinan Çankaya gevraagd: “Door jouw bril kijkend, hoe racistisch is Nederland dan?”  Dit woordgebruik plaatst het antwoord van Çankaya als zijn ervaring of mening. Vervolgens zegt de journalist: “Ik ben het jammer genoeg eens met Sinan. Voorafgaand aan dit onderzoek had ik graag een hoger cijfer gegeven. Maar als ik de vraag moet beantwoorden hoe racistisch is Nederland, dan geef ik ons helaas een onvoldoende. Een mager vijfje.”  Door de bewoording wordt de conclusie toegeschreven aan de journalist in plaats van aangegeven als een vaststaand feit.

Hier worden meningen expliciet van feiten gescheiden. En als dat gedaan wordt, mogen in het Nederlandse omroepbestel omroepen met leden (zoals bijvoorbeeld Omroep Zwart, maar ook KRO-NCRV of Omroep ON!) de vrijheid nemen om hun opvattingen uit te dragen. De Mediawet schrijft zelfs voor dat omroepen een maatschappelijke stroming vertegenwoordigen, dit wordt 'externe pluriformiteit' genoemd. Wie wil weten hoe externe pluriformiteit zich kan vertalen in de programma's, kan er hier meer over lezen. En lees vooral ook eens het hele Dossier Objectiviteit, dat gaat over hoe objectief journalistiek moet of kan zijn.

Samenvattend

In de uitzending van Hoe ... is Nederland?  van 16 mei 2023 is geen onderbouwing gevonden voor de claim van de klager dat desinformatie en nepnieuws verspreid zouden worden. De redactie van Omroep Zwart gebruikt wetenschappelijk onderbouwde methodes die deelnemers aan experimenten weliswaar op het verkeerde been (kunnen) zetten, maar ze worden gebruikt om de kans op sociaal wenselijk gedrag te verminderen. Ook zijn veel mensen anoniem gebleven.

De redactie van Omroep Zwart toont dus iets aan wat volgens hen een misstand is, zonder de mensen die niet op camera willen te beschadigen. De inzet van een verborgen camera kan volgens de Code toegestaan worden. Tenslotte wordt de conclusie over hoe racistisch Nederland is, toegeschreven aan de cultureel antropoloog en de journalist, en niet gebracht als vaststaand feit. Volgens de Journalistieke Code worden hier feiten en meningen voldoende gescheiden.