Vóór de petitie of ván de petitie

Het radioprogramma De Nieuws BV besteedt aandacht aan een petitie om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen. Omroep BNNVARA, die het programma maakt, is één van de initiatiefnemers van de petitie. Een “campagne-uitzending zonder enige reserve”, vindt een luisteraar en dient een klacht in bij de Ombudsman. Maar bij een omroep met leden mag je kleur bekennen, ook vóór je eigen petitie.

In de uitzending van 1 november 2022 was aandacht voor een petitie die oproept om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen, een initiatief van de omroep BNNVARA en het Humanistisch Verbond. Op de website van de organisatie en de omroep en in het gesprek in de uitzending werd aangegeven waarom men zich inzet voor dit burgerinitiatief: “Wij vinden dat abortus geen misdaad is, maar een goed beschermd recht moet zijn wat goed verankerd is in de Nederlandse wet.“

Klacht en reactie

De klager vroeg zich af in hoeverre het gesprek een schending zou zijn van een aantal algemene principes uit de Journalistieke Code: "Onafhankelijk, onpartijdig en onbevooroordeeld", "Evenwichtig en pluriform te zijn – berichtgeving is gebalanceerd en vertegenwoordigt verschillende visies". En van enkele specifieke punten uit diezelfde code: "Journalisten verrichten hun werk in onafhankelijkheid en vermijden (de schijn van) belangenverstrengeling. Zo geven ze geen media-adviezen aan derden, vervullen ze geen politieke of publieke functies", "Er wordt geen geld betaald aan bronnen en getuigen". En hoe verhoudt dergelijke betrokkenheid van een omroep zich tot “het streven naar een onafhankelijke en betrouwbare publieke omroep”?

De redactie schreef aan de klager een korte uitleg over de opzet van het Nederlandse publieke omroepbestel. Dat bestel “bestaat uit organisaties die zijn gestoeld op levensbeschouwelijke grondslag. En het is voor u vast ook geen geheim dat die in het geval van BNNVARA gaat om “een onafhankelijke, ideële mediaorganisatie die zich inzet voor een open, gelijkwaardige en rechtvaardige samenleving” (ik citeer uit de mission statement). Daar doet niemand geheimzinnig over. En als het goed is kun je dat ook horen in programma’s als De Nieuws BV (waarbij de letters BV gelezen mogen worden als een afkorting voor BNNVARA).”

En over de uitzending schreef de redactie: “Abortus gaat over het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen. En daar zijn we vóór bij BNNVARA. De directie, de postkamer, de redacties, en de presentatoren. Dus ook Patrick Lodiers. Uw suggestie dat dit een voorbeeld zou zijn van belangenverstrengeling werpen we dan ook verre van ons.  Integendeel, juist suggereren dat we ons bij de Nieuws BV zouden distantiëren van de actie – die notabene door BNNVARA zelf gevoerd wordt – zou oneerlijk zijn, en daarmee ook slechte journalistiek."

Redactionele autonomie

Allereerst moet duidelijk zijn dat publieke en commerciële omroepen (en dus redacties die werken voor programma’s van zo’n omroep) vrij zijn om te kiezen aan welke onderwerpen aandacht besteed wordt. Omroepen bepalen zélf vorm en inhoud van media-uitingen, dat strekt zich uit van invalshoek tot uitgenodigde sprekers. Die zogenoemde redactionele autonomie is verankerd in de Mediawet.

Dat De Nieuws BV aan het onderwerp ‘abortus dient niet langer strafbaar te zijn’ aandacht besteedt, welke vorm daarvoor gekozen wordt en wie voor een gesprek of item daarover uitgenodigd wordt, is aan de redactie. De luisteraar mag daar van alles van vinden, maar invloed uitoefenen op redactionele keuzes – ook door de Ombudsman – druist in tegen de wet. En iets verbieden of correcties afdwingen mag in Nederland alleen de rechter.

Evenwichtig en pluriform

Wat betreft de eisen van evenwicht en pluriformiteit: niet ieder programma móet altijd in één uitzending alle kanten aan een issue laten zien. Ook hoeven niet altijd alle visies aan bod te komen binnen één productie of zelfs binnen de content van één omroep. Dat heeft te maken met de bijzondere wijze waarop het Nederlandse omroepbestel is vormgegeven, en ook die is in de Mediawet vastgelegd.

De redactie van De Nieuws BV schreef het bondig aan de klager, hier iets meer toelichting. De Mediawet vraagt (eist zelfs) van omroepen met leden (omroepverenigingen) dat zij een maatschappelijke of levensbeschouwelijke stroming vertegenwoordigen en daarvan de opvattingen aan bod laten komen. Dit is een voorwaarde om als omroep tot het bestel toegelaten te worden. Met elkaar moeten die ‘ledenomroepen’ een afspiegeling zijn van de Nederlandse samenleving: daar zit dat evenwicht en die pluriformiteit. De zogenoemde taakomroepen NOS en NTR hebben wel de opdracht (de ‘taak’ uit ‘taakomroep’)  om media-inhoud te maken die niet voor specifieke doelgroepen bedoeld is, en dus ook journalistieke programma’s voor de brede samenleving te maken.

Neutraliteit niet vereist

Bij journalistieke producties van de publieke omroepen verwacht het publiek – de klager deed dat ook – vaak objectiviteit of zelfs neutraliteit. Niet iedere kijker of luisteraar weet precies hoeveel ruimte de Mediawet biedt bij het mogen uitdragen van betrokkenheid bij onderwerpen, en dat vinden wij van Team Ombudsman niet gek. We maakten er enkele jaren geleden daarom al eens een dossier over; vooral het artikel waarin de grenzen aan objectiviteit werden beschreven is in dit verband relevant. Objectiviteit werd hier gekoppeld aan de journalistieke werkmethode, die is objectiveerbaar en controleerbaar. Overigens werd dit dossier gemaakt vroeg in 2020, vóór de toetreding per 2022 van twee nieuwe omroepen, die staan dan ook niet in dit overzicht.

BNNVARA is een ‘ledenomroep’, en kan dus opvattingen en standpunten uitdragen die bij de eigen missie en maatschappelijke stroming passen. Ook in journalistieke producties. Een programma als De Nieuws BV mag volgens de Mediawet vanuit de eigen missie van de omroep een specifieke kant belichten aan een onderwerp en hóeft niet alle visies aan bod te laten komen. Er mag voor worden gekozen om slechts voorstanders van een burgerinitiatief het woord te geven, en er mag een oproep komen om een petitie te ondertekenen.

Een programma of omroep mag binnen het publieke bestel een campagne voeren. Of dat een logische of geschikte rol is voor een programma of omroep, is niet aan de Ombudsman om te bepalen.  De Ombudsman zal daarover nooit een veto uitspreken, over geen enkele omroep of productie. Opvattingen mogen worden uitgedragen – wél graag onderbouwen, alstublieft – en meningen mogen worden gedeeld – als het verschil tussen meningen en feitelijke informatie maar duidelijk wordt gebracht.

In dit gesprek was van beide deelnemende sprekers duidelijk dat zij hun mening deelden (door bewoordingen als “Ik vind…”). Op de rol van de presentator komen we hieronder nog terug. De onderbouwing voor de opvatting dat volgens het Humanistisch Verbond en BNNVARA abortus niet in het Wetboek van Strafrecht thuishoort, werd in de uitzending en op de website gegeven (“Wij vinden…” staat op de website), en was voor de luisteraar controleerbaar. Ook hierin voldeed het gesprek aan de normen in de Journalistieke Code.

Onbevooroordeeld, onafhankelijk, onpartijdig

Als de journalist íets moet zijn, is het nieuwsgierig: op zoek naar nieuwe informatie en geïnteresseerd in de inbreng van een ander. De journalist moet in staat zijn diverse informatie op een faire manier aan het publiek te verstrekken. Het hebben van een opvatting kan wel samengaan met je journalistiek onbevooroordeeld en onafhankelijk opstellen. Maar dat vraagt van de journalist dat die zich goed bewust is van de mogelijke valkuil van een vooroordeel. Dat die transparant is over eigen opvattingen en de eigen mening duidelijk onderscheidt van de feitelijke inhoud van een bericht of gesprek. De redactie schreef hierover aan de klager: “juist suggereren dat we ons bij De Nieuws BV zouden distantiëren van de actie – die notabene door BNNVARA zelf gevoerd wordt – zou oneerlijk zijn, en daarmee ook slechte journalistiek.”

Een programma dat campagne voert, kan nog steeds onafhankelijk zijn en onbevooroordeeld ruimte bieden aan diverse opvattingen. De Nieuws BV geeft daar in vele uitzendingen invulling aan. Ondanks dat omroep en redactie een specifieke stroming vertegenwoordigen, komen voor- en tegenstanders van onderwerpen aan het woord. Maar in dit geval was het niet de invalshoek om de voors en tegens van abortus te laten horen. De insteek was aandacht geven aan het eigen burgerinitiatief.

Een dergelijke invalshoek kiezen mag, zoals hierboven aangegeven, en je mag ook kiezen om alleen voorstanders van het initiatief aan het woord te laten. Daarbij gaf ook de presentator duidelijk aan dit burgerinitiatief een goede zaak te vinden, zijn mening was duidelijk gemarkeerd. Dat een luisteraar dan oordeelt naar een promotiepraatje te luisteren en dit geen onpartijdige journalistiek te vinden is niet raar, maar zo’n gesprek kan dus binnen het bestel.

 ‘Onpartijdigheid’ is binnen het Nederlandse bestel dan ook een ongelukkige formulering in de Code. Wel strikt van toepassing op de taakomroepen, daar wordt dit aan opgelegd. Maar ledenomroep BNNVARA heeft als slogan expliciet “Wij zijn vóór” en “Wij zijn partijdig”.

De Ombudsman heeft al vaker aangegeven een dubbel gevoel te hebben bij dat woord ‘onpartijdig’ in de Code, juist omdát de Mediawet iets anders vraagt. Er wordt momenteel door hoofdredacties en omroepdirecties aan een verduidelijking van de Code gewerkt. Mogelijk kan er wat dit betreft kritisch naar een wijziging of een verduidelijking van deze formulering gekeken worden. Want wat de Mediawet eist, kan door de Code slecht als schending aangemerkt worden.

Onafhankelijk en betrouwbaar

De klager vroeg zich af hoe actieve betrokkenheid van een omroep bij een bepaald onderwerp, zoals in dit geval de strafbaarheid van abortus, zich verhoudt tot “het streven naar een onafhankelijke en betrouwbare publieke omroep”.

Onafhankelijkheid en de eisen van de Mediawet dat omroepverenigingen zich moeten verhouden tot maatschappelijke stromingen zijn hierboven besproken. Wat betreft betrouwbaarheid in de zin van de Journalistieke Code nog het volgende. De informatie die de omroep heeft gebruikt om tot haar standpunt m.b.t. de strafbaarheid van abortus te komen en die gedeeld wordt met het publiek, komt uit medische, juridische en wetenschappelijke bronnen. Er is geen feit verzonnen of informatie verdraaid, deze informatie is controleerbaar. De omroep is transparant in wat deze doet en wil. Daarin schendt het programma de journalistieke norm van betrouwbaarheid niet.

Uitgaande van het door een omroep transparant delen van controleerbare informatie kan het publiek zelf besluiten of deze geloofwaardig is. Als een omroep zich transparant en met duidelijke feiten achter een maatschappelijk issue schaart , dan staat niet ineens de onafhankelijkheid, betrouwbaarheid of geloofwaardigheid van de hele publieke omroep onder druk.

Belangenverstrengeling en betaling

Publieke omroepen dienen onafhankelijk van commerciële, politieke of andere belangen te werken. De zinnen in de Code over het vermijden van belangenverstrengeling slaan met name terug op het vermijden van commerciële en politieke banden.

Een klager mag salarisbetaling al financiële belangenverstrengeling vinden, maar die geeft dan wel een hardvochtige invulling aan het vermijden van financiële banden. Dat een medewerker van een omroep vanwege het ontvangen van salaris alleen nog maar de opvatting van die omroep zou mogen uitdragen, doet omroepen en hun medewerkers te kort. Je zou die inkleuring kunnen vergelijken met een vakkenvuller die alleen nog maar bij de eigen baas boodschappen mag doen…

De financiële vrijheid van een omroepvereniging

De programma’s van de publieke omroepen worden grotendeels gefinancierd vanuit belastingopbrengsten. Mag belastinggeld voor een campagne worden ingezet? Met de wijziging van de Mediawet in 2020 is voor de omroepverenigingen meer mogelijk geworden om iets van de verenigingsfinanciën in te zetten voor activiteiten die het uitdragen van de missie van een omroep ondersteunen. “Goed” passend bij de “nadruk op de maatschappelijke worteling en de missie en identiteit van de omroep”, schreef de toenmalig minister van OC&W daarover. Een politiek besluit waarmee de Tweede Kamer langs democratische weg instemde.

Omroepen hebben naast belastinggeld ook nog wat eigen inkomsten, zoals ledenbijdragen of abonnementsgelden van programmabladen. De inzet van dit geld kan per omroep variëren: extra geld voor programma’s die anders niet (of niet zo mooi) gemaakt zouden worden. Dat doet bijvoorbeeld de VPRO, de omroep waarbij de besteding van eigen middelen het eenvoudigst terug te vinden is. Omroepen besteden ook bijdragen aan (al dan niet stichtelijke of muzikale) verenigingsbijeenkomsten, aan vrijwilligersacties of aan een eigen opinieplatform. Wie wil weten hoe dat bij de diverse omroepen gebeurt, moet meestal goed zoeken. Het zou beter zijn als dit bij alle omroepen op dezelfde, liefst eenvoudige manier na te gaan zou zijn.

Conclusie

Wat mag het publiek dan verwachten van journalisten van de publieke ledenomroepen als het gaat om het brengen van ‘het nieuws van alle kanten’, zoals jarenlang de slogan van NPORadio1 luidde?

Berichtgeving – of die nu van taak- of ledenomroep komt – moet foutloos en feitelijk zijn. Dat om te beginnen. Bij aantoonbare fouten snel corrigeren, bij verwijtbare onvolledigheid even zo snel aanvullen. Geen feitenvrije gesprekken voeren of aantoonbaar onjuiste informatie verstrekken. Bronnen vermelden en informatie controleerbaar maken. En binnen het bestel als geheel moet genoeg ruimte zijn voor diverse opvattingen en standpunten die binnen de grenzen van de wet blijven (dus die bijvoorbeeld niet oproepen tot strafbare feiten of haat zaaien).

Dat dit gesprek in De Nieuws BV geen messcherp doorvragend interview zou opleveren, was door de invalshoek verklaarbaar. Omdat van een journalistiek presentator in programma’s doorgaans een kritische positie verwacht mag worden, moet zo’n andere invalshoek volgens de Ombudsman in het gesprek zelf worden toegelicht. Een journalist is immers geen doorgeefluik. Die indruk kan je met een gesprek zoals het hier was opgezet wel wekken.

Hoe duidelijk moet je in je toelichting zijn? Meer dan glashelder, zo blijkt uit de klacht. Maar je mag als ledenomroep in het Nederlandse publieke bestel niet alleen vóór een petitie zijn maar ook ván een petitie.