Tweede Kamerverkiezingen 2023. Deel 3: De campagne op inhoud?

Het team van de Ombudsman hield van zes toonaangevende televisieprogramma’s bij over welke onderwerpen politici in de uitzendingen spraken. Het moest immers de campagne worden die echt over de inhoud zou gaan: wat willen partijen met Nederland, welke politieke keuzes zouden ze maken als ze de stem van de kiezer zouden krijgen? Maar wie de laatste drie weken campagneberichtgeving bij de publieke omroepen analyseerde, kwam inhoudelijk wel eens te kort.

In het kort:
- Politici spraken in de onderzochte programma’s zeer veel over intern-politieke zaken (bestuurscultuur, peilingen, coalitievorming), ruim tweemaal zo veel als over andere thema’s.
- Er was getalsmatig niet bovenmatig meer aandacht voor het thema migratie/asiel dan voor een thema als economie.
- Naar mate de campagne vorderde in de tijd, ging er bij de programma’s meer aandacht naar interne politieke zaken.

Voor onze analyse volgden we in de periode van 1 tot en met 21 november de volgende programma’s: Nieuwsuur (NOS-NTR), het NOS Journaal van 20 uur, Khalid & Sophie (BNNVARA), Goedemorgen Nederland (WNL), Op1 (EO/WNL/Omroep MAX) en Ongehoord Nieuws (ON!). Nieuws- en actualiteitenprogramma’s van diverse omroepen die meerdere malen per week uitzenden. We hebben gewone uitzendingen bekeken. Over speciale uitzendingen, zoals debatten, komen we hier te spreken. We laten in dit artikel zien welke partijen in welk programma het woord kregen. Maar áls de politici dat woord dan eenmaal hadden, is het interessant te zien hoe ze de zendtijd invulden.

Thematiek

Wij keken naar de thema’s die werden besproken in uitzendingen. We onderscheidden de thema’s zorg, onderwijs, economie, buitenland (inclusief EU, Oekraïne, Israël-Hamas), migratie/asiel, wonen, media/kunst/cultuur, veiligheid/justitie en klimaat. Landbouw/platteland werd vanwege de dominantie tijdens de voorgaande campagne een aparte categorie, ondanks dat je dit thema eventueel ook onder economie of deels onder klimaat zou kunnen scharen.

Verder voegden we enkele categorieën toe die meer het politieke schaakspel en de hoofdrolspelers beslaan: ‘interne politiek’ (bestuurscultuur, peilingen, mogelijke coalitievorming), ‘ophef’ (relletjes en incidenten) en ‘overig’ (alles dat niet te categoriseren viel). Wellicht kan je zo de inhoud van de campagne – wat partijen willen of wat ze eerder van hun standpunten hebben kunnen waarmaken – enigszins scheiden van het ‘wedstrijdverslag’ dat campagneberichtgeving ook kan worden. Met name audiovisuele media wordt nogal eens verweten vooral geïnteresseerd te zijn in ophef en spelletjes. “Jullie degraderen politieke verkiezingen tot een soort songfestival!”, schreef een kijker ons. Vraag is in hoeverre dat terecht was ditmaal.

Resultaten per thema

Als iemand meerdere keren in één uitzending over een onderwerp sprak, werd er alsnog enkel een ‘1’ geturfd. Dus een ‘1’ bij Economie betekent dat één politicus in één uitzending het minstens één keer over de economie had, maar dat kon ook acht keer zijn. Als twee politici het erover hadden in één uitzending, dan werd er een ‘2’ genoteerd. Samengevoegd leidde dit voor de 204 maal dat een verkiesbare politicus inhoudelijk aan het woord kwam in de zes geanalyseerde programma’s tot het volgende beeld.  

Opvallend aan deze grafiek is wellicht niet eens dat er veel over de interne politiek en het eigen politieke handwerk werd gesproken. Maar wel hoezeer deze score piekt ten opzichte van de andere. Ook valt de nogal gemiddelde score op van het thema migratie/asiel. In analyses na 22 november werd vaak gesteld dat bovenmatige aandacht in de media voor dit thema kiezers geleid zou hebben richting PVV (volgens politiek analisten de zogenoemde ‘issue owner’ van dit onderwerp). Maar getalsmatig blijkt zo’n bovenmatige aandacht in de onderzochte programma’s niet. Het thema landbouw/platteland dat bij de Provinciale Statenverkiezingen nog veel besproken werd, scoorde nu zeer gemiddeld. Ook was er niet meer dan gemiddelde aandacht voor ophef, relletjes en spelletjes.

De hoge score van het thema interne politiek kan deels veroorzaakt zijn door het specifieke format dat NOS Nieuws de laatste twee campagneweken in het NOS Journaal van 20 uur hanteerde. De dagelijkse politiek duider moest steeds wel íets over dit thema uitleggen en in duiding kwamen dan politici aan het woord. Isoleer je de cijfers van het NOS Journaal van 20 uur, dan zie je dit fenomeen.

Zo’n duider in het Journaal bepaalt niet zomaar of op eigen voorkeur wat er geduid moet worden. Die kijkt allereerst naar nieuwswaarde: wat gebeurt er op een dag. En of het nu om de invloed van een peiling, een weifelende potentiële premier of herrie rond een lijsttrekker ging: de partijen zorgden zelf dat er elke dag wel iets gebeurde op dit niet echt inhoudelijke vlak. Concludeer nu overigens niet dat er geen inhoudelijke reportages in het Journaal zaten, die waren er vrijwel elke dag ook. We hebben het er verderop over.

De andere onderzochte programma’s ‘hangen’ qua taak minder aan het eerstelijns nieuws. Ze kunnen dan ook meer hun eigen inhoudelijke keuzes maken. Talkshow Op1 bleek het dan toch graag en lang over interne politiek te willen hebben. Bij de andere programma’s was er een gelijkmatiger beeld.

‘Zachtere’ thematiek als onderwijs en vooral media/kunst/cultuur kwam nauwelijks ergens aan bod. Opvallender misschien is bij een aantal programma’s dezelfde desinteresse voor het thema ‘wonen’, iets dat kiezers heel belangrijk zeiden te vinden.  En bij de meeste programma’s kwamen ingrijpende ontwikkelingen in het buitenland maar mondjesmaat ter sprake. Ook als die voor Nederland en voor binnenlands te maken politieke keuzes grote gevolgen zouden kunnen hebben.

Nieuwsuur had net als bij voorgaande Kamerverkiezingen gekozen voor het format van langere interviews met de lijsttrekkers uit de zittende Tweede Kamer. Een bewezen vorm voor een inhoudelijke aanpak. Die was er dus, maar ook in deze uitzendingen was het interne politieke reilen en zeilen vaak onderwerp van gesprek.

Thematiek per lijsttrekker

We vroegen ons vervolgens af aan welke thema’s de lijsttrekkers van de vier ‘koplopers’ VVD, GL/PvdA, NSC en PVV inhoudelijk aandacht zouden geven. Zie de taartdiagrammen hieronder. Allen spraken veel over interne politiek. Vragen aan Omtzigt daarover gingen veel over een mogelijk premierschap. Bij de andere drie lag de nadruk op coalitievorming.

Timmermans sprak over de meeste thema’s. Yeşilgöz besprak naast de interne politiek ook als klassiek-VVD bekendstaande thema’s als de economie en veiligheid. Wilders ging naast interne politiek in op één speerpunt, migratie/asiel, daar zie je dan iets terug van dat ‘issue ownership’. Omtzigt kaartte naast migratie/asiel ook nog een aantal maal de woningmarkt aan, wat je tot onderdeel van zijn speerpunt ‘bestaanszekerheid’ kunt rekenen.

Wie dan tot slot nog wil weten hoe de aandacht voor de interne politiek en de ophef zich in de loop van de drie campagneweken ontwikkelde, zie hieronder.

Vorm versus inhoud

Er was wel aandacht voor de inhoud van verkiezingsprogramma’s en wat de partijen uit naam van de kiezer zouden willen bereiken. Daarvoor werd dan naast het voeren van gesprek vaak een vooraf door de redactie bepaalde andere (reportage)vorm gekozen. Het informatieve gehalte verschilde door die gekozen vorm nog wel eens.

Nieuwsuur besprak met elke lijsttrekker drie inhoudelijke thema’s. Op grond van onderzoek van het verkiezingsprogramma en een kritische blik op wat partijen in het verleden hadden bereikt of verprutst. Politici werden hiervoor veelal aan voor hen kenmerkende thema’s gekoppeld (D66 aan onderwijs, PVV aan islam en migratie, VVD aan veiligheid en justitie). Een gesprek kreeg daardoor meer diepgang. Maar het kon – zo merkte de Ombudsman uit reacties van kijkers – ook voelen als vragen naar een al bekende weg of krabben aan een al eerder opgelopen schaafwond. “Ook in Nieuwsuur lijken de journalisten drammerig door te vragen over allerlei kwesties om toch maar iets negatief, schokkend boven tafel te krijgen,” schreef een kijker. “Zulke berichten scoren natuurlijk goed, maar doen de verkiezingen volgens mij niet goed. Klip en klaar is dat zulk nieuws vlak voor de verkiezingen grote invloed hierop heeft. Met sociale media is iedereen tegenwoordig openbare aanklager.” 

Goedemorgen Nederland ging een aantal maal de straat op met een kartonnen exemplaar van de lijsttrekker die in de studio zat, om publiek te vragen of het de politicus herkende en wat men van hem of haar wist. Ook ging de verslaggever naar een of meer plaatsen die politici zelf hadden uitgezocht. “Gaan we met de partij op pad”, kondigden presentatoren dan aan. Zo konden inhoudelijke standpunten langs komen.  

Khalid & Sophie koppelde op uitgesproken standpunten steeds twee politici aan elkaar, al zag niet elke kijker steeds even duidelijk wat hier de formule was. Toen bleek dat politici het in een uitzending ook wel eens konden worden, schreef een kijker boos: “Vandaag Khalid & Sophie gezien? Daar zaten gelijkgestemden, linkse mensen die allen een links stemadvies geven.”

NOS Nieuws had naast de dagelijkse duider een serie reportages voorbereid die steeds wat dieper op een thema ingingen. Zónder daarin een politicus het woord te geven, maar mét op allerlei andere manier betrokken mensen. Door deze politici-loze items verdubbelde het aantal campagne-onderwerpen bij NOS Nieuws dat aandacht gaf aan inhoudelijke thema’s.

Ongehoord Nieuws kreeg in het kader van de verkiezingen extra zendtijd toegekend, en bleef daarin trouw aan de vorm die ook buiten campagnetijd wordt gehanteerd: per uitzending meestal één politicus in de studio (en een of meer andere gasten) die over een diversiteit aan onderwerpen kon praten. Teveel Zendtijd voor Politieke Partijen, vonden sommige kijkers. “Een actualiteitenprogramma op de publieke omroep is NIET bedoeld als verlengde uitzending in de zendtijd voor politieke partijen, en zeker niet twee weken voor de Tweede Kamerverkiezingen,” schreef iemand. “FvD heeft op dit moment 5 zetels in de Tweede Kamer en staat op verlies in de peilingen, waarom zouden zij extra zendtijd krijgen waar de andere partijen het moeten doen met (een paar minuten) zendtijd van PP?”

Onder voorbehoud

Belangrijk om bij dit alles op te merken: de lengte en diepgang van een gesprek of item is uiteraard medebepalend of de inhoud bijblijft bij de kijker. Eén-op-één over één thema acht minuten bevraagd worden in Nieuwsuur is inhoudelijk en informatief anders dan een quote in Goedemorgen Nederland. En ook anders dan een discussie met twee presentatoren en een politiek duider aan de Op1-tafel. Maar bij het overbrengen van boodschappen is herhaling zeker zo’n bepalende factor. Kort en vaak delen van informatie werkt. In die zin zeggen de aantallen van de gesprekken met politici over de thema’s wel iets over het inhoudelijk gehalte van campagneberichtgeving die de kijker en kiezer kreeg.

Wij konden in het kader van dit onderzoek niet analyseren hoeveel totale zendtijd aan de diverse onderwerpen werd besteed. Dat zou te veel vragen van onze onderzoekscapaciteit. Maar analyse daarvan kan mogelijk meer uitsluitsel geven of bepaalde inhoudelijke thema’s niet alleen gevoelsmatig meer aandacht kregen. Hopelijk gaan we dat leren uit uitgebreidere analyses die academici ongetwijfeld van deze campagne gaan maken. Redacties kunnen dan ook nog op basis van een ander criterium zien wat de eigen journalistieke keuzes het publiek opleveren.

Want de verslaggever, presentator en duider moeten de invloed van de eigen keuzes niet onderschatten. Een politicus kan willen wat ie wil, het is de journalist die in de uitzending de koers van een gesprek kan bepalen of veranderen. Gaat de lijsttrekker wéér in de persoonlijke aanval? Stuur hem of haar terug naar de inhoud. Wordt voor de zoveelste maal een stokpaardje bereden? Gooi er een alternatief onderwerp in. Een politicus die in de hele samenleving het verschil wil maken mag in de hele breedte op kennis of inzichten bevraagd worden.

Al met al verdween de inhoud niet compleet buiten beeld. En dan waren er kijkers die ons lieten weten oprecht blij te zijn met wat de publieke omroep hen bood. “Ik wil eindelijk iets positiefs zeggen,” schreef een kijker precies op de helft van onze onderzoeksperiode aan Team Ombudsman. “Kijk niet alles, maar ben zeer te spreken dat iedereen qua verkiezingen zijn of haar woord kan verwoorden en krijg eindelijk een echt beeld waar ik op kan stemmen. Ben al 5 x van stem veranderd maar zie wie wel of niet liegt. Oké, mijn vrouw weet meteen: die liegt. Maar dit format ben ik zeer tevreden over. Hou dit vast.” Waarvan akte.

Twaalf punten van de jury?

Waar keek de kiezer naar tijdens deze campagneperiode? In de zes onderzochte programma’s allereerst naar politici die vaak over de politiek zelf spraken. Naar journalistiek duiders die dan dááraan aandacht moesten geven, vanwege door de politici gecreëerde nieuwswaarde. En naar programma’s die interne politiek wel een lekker gespreksonderwerp leken te vinden, ook als gekozen had kunnen worden voor inhoudelijker vragen over de koers van Nederland na 22 november.

Uiteraard is een verkiezingsstrijd dat wat het woord zegt: een strijd om de gunst van de kiezer. De vergelijking met een Songfestival mag van de Ombudsman in die zin best gemaakt worden, waarbij elke partij met alle middelen mag streven naar ‘douze points’. Maar trek je de vergelijking door, zou je dan als programma niet allereerst moeten laten horen wie het best het mooiste lied zingt? In plaats van de zangers vooral over zangtechniek of een schorre keel te laten praten? Ofwel in verkiezingstermen: meer het programma en de koers dan interne afwegingen of strubbelingen? Een programma dat vooral zou becommentariëren wie met wie best mooi kan zingen, draagt waarschijnlijk minder bij aan de muzikale keuze van de kijker dan het idealiter kan doen.

Deel 1: Inleiding
Deel 2: Uitnodigingsbeleid
Deel 4: Wat blijft ervan bij?