Satirische waarheidsvinding

Waar ligt de grens tussen satire en journalistiek? Dat is de vraag die we in de afgelopen maanden verschillende keren aan elkaar stelden binnen team Ombudsman. Eerst en vooral over De Avondshow van de VPRO, maar inmiddels ook over het BNNVARA-programma Even tot Hier. Beide programma’s behandelen immers de actualiteit en zijn voor sommige mensen zelfs één van de belangrijkste bronnen om op de hoogte te blijven van het nieuws. Maar zijn de programma’s daarmee ook journalistieke programma’s, zoals sommige klagers bij de Ombudsman beweren?

In het kort:

• Klagers meldden zich bij de Ombudsman over Even tot Hier en De Avondshow omdat ze vonden dat deze programma’s niet aan de Journalistieke Code van de NPO voldeden.
• De Ombudsman kan deze klachten niet behandelen omdat satirische programma’s niet vallen onder de regels van de journalistiek: ze worden met een ander doel gemaakt en hebben een andere uitingsvorm.
• In het voorwerk dat voor de uitzendingen wordt gedaan zijn er zeker paralellen met hoe journalisten werken. Maar door de vertaalslag die er daarna nog wordt gedaan door de comedians, kan een satirisch programma niet gehouden worden aan dezelfde regels als de journalistieke programma’s van de NPO.
• Sommige klagers beschuldigden de programma’s van smaad. Hiervoor zijn klagers bij de Ombudsman aan het verkeerde adres. De Ombudsman gaat niet over smaad.

“Mijn klacht betreft de onjuiste, verdraaide en onvolledige uitingen van de heer Lubach in het betreffende televisieprogramma.” Zo schreef één van de klagers ons naar aanleiding van een uitzending van De Avondshow over de boerenprotesten. In de betreffende uitzending heeft presentator Lubach het over de grote agrarische bedrijven die achter de protesten zouden zitten. Lubach zegt hierover letterlijk: “Dat zijn miljoenenbedrijven en soms zelfs miljardenbedrijven in de agrarische sector. Die kunnen heel verschillend zijn: veevoerbedrijven, zuivelverwerkers, Yvon Jaspers, slachterijen. Maar ze hebben één ding gemeen: ze willen zoveel mogelijk vee in Nederland.”

Het noemen van Yvon Jaspers als één van de ‘Agrireuzen’ die achter de boerenprotesten zou zitten, laat al zien dat we hier niet met een klassiek nieuwsprogramma te maken hebben. En zo zit de monoloog van Lubach vol met dit soort opmerkingen, die als enige doel hebben om mensen aan het lachen te maken. Dat er mensen zijn die dit toch als journalistiek zien, blijkt niet alleen uit de mail van sommige klagers, maar ook uit de commentaren op YouTube. Zo schrijft iemand onder de eerdergenoemde video: “Echt weer een sterk stukje onderzoeksjournalistiek en leuk uitgelegd.”

Er is dus verwarring bij het publiek. En ook sommige instanties hebben moeite met het verschil tussen journalistiek en satire. Zo klom de politieke partij FvD in de pen via hun jurist en verzocht de Ombudsman om onderzoek te doen naar een item in De Avondshow. Het item ging over de commerciële activiteiten van de partij. In het schrijven aan de Ombudsman en de redactie klaagde de partij onder andere over het gebrek aan hoor en wederhoor.

‘Scherpe’ definities op papier?

Wat wel en niet onder journalistiek valt is omschreven in het genreplan Scherpstellen van de NPO. Daarin staat onder het kopje journalistiek: “Media-aanbod waarin actuele en objectieve (nieuws)feiten, achtergronden en onthullende zaken en geprofileerde meningen daarover volgens een journalistieke werkwijze worden behandeld.” De satirische programma’s vallen dan weer onder het genreplan Cultuur. Daarin staat over satire: “Aanbod waarin de kunstvorm satire centraal staat, waarbij op een niet-journalistieke, humoristische manier de spot wordt gedreven met de wereld om ons heen. (…) Aanbod binnen het subgenre Satire onderscheidt zich (…) doordat het onderwerpen altijd zonder journalistieke werkwijze en met spot/humor benadert.”

Dat laatste is een interessante opmerking in het document van de NPO. Want mag de redactie van De Avondshow dan helemaal geen journalistiek werk verrichten? De Ombudsman van de publieke omroepen schreef een paar jaar geleden al eens een column over klachten die eigenlijk niet bij ons thuis horen. Ook daar hadden we al kort aandacht voor enkele satirische programma’s. De klachten gingen toen over onder andere Plakshot. Over dat programma schreven we: “Het hele programma Plakshot is overduidelijk satire, het druipt er in aanpak, vorm en taalgebruik vanaf.”

Bij Plakshot was dit inderdaad heel duidelijk. Er was geen enkele twijfel mogelijk dat het hier niet ging om nieuws en journalistiek. Dit geldt volgens de Ombudsman ook voor het programma Even tot Hier. Maar bij De Avondshow is het net iets ingewikkelder. Voor een kijker die niet bekend is met het programma lijkt het misschien meer op een journalistiek product. Er zit immers een presentator achter een ‘nieuwsdesk’ en hij spreekt over de actualiteit.

De ‘journalist’ Arjen Lubach

En niet alleen het publiek is soms in verwarring over sommige van de satirische programma’s. Ook collega-journalisten en onderzoekers raken nog wel eens de weg kwijt. Zo deed het onderzoeksinstituut Motivaction in december 2022 onderzoek naar het vertrouwen in de journalistiek. Arjen Lubach werd in dat onderzoek meegenomen als één van de prominente journalisten.

 

 

Ook in andere publicaties wordt regelmatig gesproken over de “journalist” Arjen Lubach. Er is duidelijk verwarring over zijn rol. Hij ziet zichzelf in elk geval niet zo, vertelde zijn redactie aan de Ombudsman. Ook in interviews en artikelen over de voorloper van De Avondshow (Zondag met Lubach) geeft Lubach aan dat zijn programma bepaalde uiterlijke kenmerken van nieuwsprogramma’s daadwerkelijk heeft overgenomen, maar journalistiek is het niet. In het VPRO-radioprogramma Nooit meer Slapen noemt Lubach wat ze in zijn programma doen Investigative Comedy.  

“Satirici zijn journalisten zonder de ballast van de journalistiek: ze kunnen zeggen waar het op staat en zo doordringen tot het hart van de zaak.” Dit staat in een stuk van Rob Wijnberg over de filosofie achter de oprichting van De Correspondent. In het stuk schrijft Wijnberg over deze zogenoemde onderzoekssatire: “John Oliver zou je zelfs de geestesvader van een heel nieuw komisch genre kunnen noemen: de onderzoekssatire. Waren we vroeger afhankelijk van krant of actualiteitenprogramma voor diepgravend onderzoek naar de feiten achter het dagelijkse nieuws, nu vervult een Britse satiricus met een brilletje en een YouTube-kanaal die rol met verve. En in Nederland heeft Arjen Lubach het genre tot een succes gemaakt met Zondag met Lubach.”

Het begrip ‘investigative comedy’ (onderzoekssatire) wordt in 2022 nog eens uitgediept in een wetenschappelijk artikel in de novembereditie van Journalism Studies. Daarin staat dat deze “onderzoekende humor” is over komen waaien uit de VS. Enkele populaire voorbeelden van dit soort programma’s zijn The Daily Show en Last Week Tonight. Volgens de onderzoekers dagen dit soort programma’s de traditionele journalistiek uit door tegelijk humor en informatie aan te bieden. En dat in een aantrekkelijke vorm die een groot publiek aanspreekt. In een interview op de website van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek zegt één van de schrijvers van het stuk daarover: “Wanneer er kapers op de kust zijn die doen, of claimen te doen, wat de journalistiek doet, maar dan op een andere manier, dan moet erover gesproken worden: is dit wel journalistiek?”

Satire als overbrugging

De grens tussen entertainment en journalistiek wordt voor het publiek steeds lastiger. De vraag ‘is dit wel journalistiek?’ zal in de toekomst veel vaker gesteld gaan worden. Het steeds grotere media-aanbod zorgt ervoor dat nieuwsorganisaties er niet aan ontkomen om veel aandacht te besteden aan het zo aantrekkelijk mogelijk maken van hun journalistiek. Daardoor is er in traditioneel journalistieke producties steeds meer ‘lucht’ gekomen. Zo wordt het nieuws ‘leuker’ gemaakt voor een jonge doelgroep.

In een artikel in dagblad Trouw over het succes van De Avondshow zegt communicatiedeskundige Mark Boukes van de Universiteit van Amsterdam: “Uit studie na studie blijkt dat jongeren meer aandacht hebben voor satire dan voor journalistiek. De theorie is dat mensen tot hun dertigste qua ontwikkeling nog tussen kind-zijn en het ‘saaie’ volwassen leven in zitten. Ze willen betrokken zijn bij wat er in de wereld speelt, maar vinden nieuws nog te droog en saai. Satire is een perfecte overbrugging.”

Satire omschrijven als overbrugging plaatst het genre precies tussen entertainment en journalistiek in. Satire kijkt, net als de journalistiek, naar de actualiteit, de politiek en wat er gebeurt in de samenleving. Maar het doel is duidelijk anders. Satirische programma’s willen vermaken, prikkelen, relativeren of provoceren. Ze maken daarbij gebruik van ander gereedschap dan puur journalistieke programma’s. Zo gebruiken ze ironie, overdrijving, parodie, absurdisme of andere stijlmiddelen om hun boodschap over te brengen.

Toch journalistieke regels?

Satire is dus in elk geval in doel en uitingsvorm heel anders dan journalistiek. Toch houdt de redactie van De Avondshow zich wel degelijk aan een deel van de regels van de Journalistieke Code van de NPO en andere typisch journalistieke regels. Zo vertelde Janine Abbring op 20 april 2020 in een interview met journalistiekstudenten dat ze nooit afgaan op één enkele bron. Ook zei ze dat het voor het programma ontzettend belangrijk is om aan bronvermelding te doen. Iedere keer dat het programma gebruik maakt van een journalistiek onderzoek dat door anderen is gedaan, verwijzen ze in beeld naar deze bron.

Begin 2023 sprak het team van de Ombudsman zelf met de redactie van De Avondshow over hun werkwijze. Volgens de redactie doen ze niet zelf journalistiek onderzoek. In plaats daarvan maken ze gebruik van het vele journalistieke werk dat al gedaan is en knopen ze deze journalistieke bronnen aan elkaar vast om er een satirisch verhaal van te maken. Belangrijk onderdeel van die werkwijze is dat er niet alleen gezocht wordt naar meerdere bronnen, maar dat er ook gekeken wordt naar hoe betrouwbaar een bron is. Daarvoor heeft het programma een factchecker in dienst. Daarmee, en door altijd meerdere bronnen te gebruiken, wil het programma in elk geval zorgen dat de context klopt en dat de verschillende bronnen elkaar niet tegenspreken.

Daarmee komen ze echter heel dicht bij wat een journalistiek programma doet. Ook daar zal gezocht worden naar meerdere bronnen en zullen de feiten gecontroleerd worden. Dit zorgvuldige voorwerk kan dus opnieuw voor verwarring zorgen doordat het lijkt op journalistiek. Er zit echter een zeer belangrijk verschil in wat Lubach en zijn team doen en wat een goede journalist doet: namelijk het zélf op zoek gaan naar de primaire bronnen. Oftewel, de mensen waar het echt over gaat zelf spreken. De redactie doet ook bewust niet aan hoor en wederhoor. Hiermee zouden ze, volgens de redactie, daadwerkelijk zelf onderzoek doen en daarmee te dicht tegen de journalistiek aan gaan zitten.

Hoe lastig die grens is, blijkt als we opnieuw even naar de voorbeelden uit de VS kijken. Het programma Last Week van John Oliver zegt namelijk wel aan hoor en wederhoor te doen. Daarmee zet dit programma in de onderzoeksfase van haar product nog een extra journalistieke stap en komt het wat dat betreft nog dichter op de ‘echte’ journalistiek te staan. Er blijft echter één groot en, wat de Ombudsman betreft, beslissend verschil: het eindproduct.

Waarom satire geen journalistiek is

Bij De Avondshow werken journalisten en een deel van wat zij doen is daadwerkelijk journalistiek werk. Zo wordt er gezocht naar bronnen, worden die bronnen gecheckt en wordt er een samenhangend verhaal van gemaakt. Tot op dit punt in het proces zou je dus nog kunnen beargumenteren dat Lubach en zijn redactie een journalistiek product maken. Maar dit is slechts de eerste fase van het productieproces. Want na de journalisten komen de grappenmakers in actie. Zij gieten er hun eigen sausje overheen en herschrijven alle teksten en voorzien het verhaal van een nieuwe rode draad en kwinkslagen (zoals het noemen van Yvon Jaspers als één van de ‘Agrireuzen’).

Het eindproduct dat zo ontstaat kun je met de beste wil van de wereld geen journalistiek meer noemen. Het label erop willen plakken is net zo gekunsteld als zeggen dat een schaap eigenlijk een wandelende wollen trui is. Het schaap levert weliswaar de basisingrediënten, maar je doet degene die aan het breien slaat ernstig te kort door te zeggen dat het schaap een trui is.

Bij het maken van een trui is het creatieve proces dat volgt na het scheren van doorslaggevend belang voor het eindproduct. Hetzelfde geldt voor wat Lubach en zijn team doen na het verzamelen van de onderliggende bronnen. Wat we op tv zien is dan ook niet meer dat basisingrediënt. Het is een compleet ander product geworden.

Dat andere product, satire, hoeft zich niet aan de spelregels van de journalistiek te houden. Dat geldt net zo goed voor Even tot Hier of De Oudejaarsconference. Ook hier wordt weliswaar gebruik gemaakt van de actualiteit als basisingrediënt, maar wat er met die ingrediënten gemaakt wordt is echt iets anders dan een journalistiek product.

De redactie van De Avondshow ziet zichzelf als een ‘gesproken column’. In de Journalistieke Code staat over columns: “Columnisten, recensenten en cartoonisten mogen vrijelijk hun mening geven over gebeurtenissen en personen. Hierbij mogen ze gebruik maken van overdrijving en het eenzijdig belichten van een kwestie.” De Ombudsman kan zich aan de hand van de omschrijving in de Code, vinden in de analyse van de redactie. Het omschrijft inderdaad wat de redactie uiteindelijk doet en hoe vrij ze daarbinnen kunnen opereren.

Arjen Lubach is geen journalist. Dat vindt hij zelf, en dat vindt de Ombudsman ook. Zijn programma De Avondshow is geen journalistiek programma. Dat geldt ook voor Even tot Hier en andere vergelijkbare satirische programma’s. De Ombudsman zal zich dan ook niet uitspreken over de inhoud of het maakproces ervan. De klagers die aan de bel trokken bij de Ombudsman zijn aan het verkeerde adres. Sommige beschuldigden het programma van smaad, maar ook daarvoor zitten ze bij de Ombudsman niet goed. Daar kan in Nederland alleen de rechter een uitspraak over doen.