PowNed Sunneklaasjournaal: hoe verdwaald was de vreemdeling?

Dat op 5 december ergens in Nederland niet alleen Sinter- maar ook Sunneklaas gevierd wordt, kan maar weinig mensen zijn ontgaan sinds de bemoeienis van omroep PowNed met het feest op Ameland. De Ombudsman kreeg klachten over het Sunneklaasjournaal, al vóór het begonnen was: het zou verboden moeten worden. Daar begint de Ombudsman niet aan, we doen in Nederland niet aan censuur. Maar we vroegen ons wel iets anders af. Werd hier door de omroep ‘nieuws uitgelokt’? 

Al sinds mensenheugenis vieren Amelanders een midwinterfeest. Met rollenspel, verkleedpartijen, drank en dans. En tijdens bepaalde uren de opdracht aan vrouwen, jongens en meisjes om niet de straat op te gaan: de ‘klazen’ komen in de avond wel naar hén toe. Het is een feest dat Ameland het liefst op zichzelf viert, en ergens anders wonende eilanders komen er speciaal voor terug. Ook andere Waddeneilanden hebben hun eigen versies van het klazenfeest.

Misschien dat we het te simpel beschrijven, want het is een traditie die met wat mysterie omgeven is. Binnen ons team was er maar één die het feest al kende zonder Wikipedia of voordat omroep PowNed er in 2023 op dook. Dat jaar wilde de redactie van PowNews voor het eerst verslag doen van wat als een ‘geheimzinnig’ maar ook ‘vrouwonvriendelijk’ traditioneel feest werd neergezet. En ze gingen naar het eiland.

Op de gekende ‘PowNed-wijze’. Belletje trekken, noemt de omroep het vaak zelf: door een onorthodoxe manier van opduiken, blijven hangen, vragen stellen en uiteindelijk monteren een uitdagendere, minder ‘brave’ blik werpen op nieuwsgebeurtenissen. De omroep omschrijft het als “nieuws, actualiteiten en opinie vanuit de online cultuur van de netwerkgeneraties laten zien: ongepolijst, transparant en direct laten zien wat er speelt door zonder filter het gesprek aan te gaan met de belanghebbenden. Onze toonzetting is provocerend, dwars, humoristisch, intelligent en ongecensureerd.”  En ze schrijven ons ook: “Wij zijn cynisch of satirisch als dat nodig is. PowNed maakt nieuws, verslaat nieuws, maar: PowNed lacht het nieuws soms ook uit. Dit maakt ons perspectief uniek binnen het publieke bestel.”

Treiteren, provoceren en pesten, zeggen de critici. En ook: uitlokken dat iets nieuwswaardig wordt terwijl er zonder aanwezigheid, houding en gedrag van de journalisten geen nieuws was geweest. Iets waar de Code Journalistiek Handelen streng over is: “Omroepmedewerkers lokken geen incidenten uit met de bedoeling nieuws te creëren.”

Bij de Ombudsman werd er op voorhand over geklaagd toen duidelijk werd dat PowNed dit jaar opnieuw naar Ameland zou gaan voor Sunneklaas. “Zoals ik eerder beschreef, zorgt de bemoeienis van PowNed niet alleen voor spanningen binnen onze gemeenschap, maar leidt hun aanwezigheid ook tot een escalatie die niet in lijn is met de aard van onze eeuwenoude traditie. Het gaat mij niet om het beperken van hun journalistieke vrijheid, maar om de manier waarop zij hun verslaggeving uitvoeren: met een ophitsend karakter, selectieve uitlokking van reacties en een verdraaiing van feiten.”

Eerst even terugkijken

Het begin van de boosheid op het eiland en in de Ombudsman-mailbox ligt bij de gebeurtenissen van december 2023. Toen botsten de verslaggevers van PowNed letterlijk met de eilandbewoners. Volgens de Amelanders zocht PowNed doelbewust de confrontatie, volgens de omroep werden de journalisten even doelbewust door ‘Sunneklaas-hooligans’ van de weg gereden tijdens het maken van een reportage. En de politie kwam laat in actie om hen te beschermen, stelde de omroep. PowNed deed aangifte tegen enkele eilanders.

In juli 2024 maakte het Openbaar Ministerie bekend dat er twee mannen vervolgd zouden worden. Ze zouden de verslaggevers belet hebben in hun journalistieke werk. Openlijke geweldpleging tegen en gevaarlijk achtervolgen en bedreigen van de ploeg kwamen er bovenop. Tot op het moment dat wij deze column schrijven, is de zaak nog niet inhoudelijk behandeld door de rechtbank in Leeuwarden.

Ondertussen maakte PowNed in het voorjaar van 2024 wel bekend dat men weer naar Ameland zou gaan voor reportages. Amelanders benaderden zelf twee verslaggevers van Omrop Fryslân om in een documentaire iedereen te kunnen laten zien wat Sunneklaas inhoudt. Maar naarmate 5 december naderde en de maan tussen de takken klom, steeg de ongerustheid over wat PowNed zou gaan doen van Ameland tot in Den Haag. Een Amelander schreef ons eind november te vrezen dat men “weer” en “alleen maar” uit zou zijn op heisa en #ophef.

Sunneklaasjournaal

Op 2 december start de omroep op YouTube het Sunneklaasjournaal. De studiopresentator staat in een decor van cadeautjes, horrorpoppen en geverfde bloedsporen, er is ‘spannende’ leadermuziek. Sinterklaasjournaal meets Halloween. Duidelijk “met een knipoog”, zegt de omroepdirecteur. In elk geval duidelijk herkenbaar als typisch PowNed.

In de eerste twee afleveringen wordt uitgebreid teruggeblikt op de confrontaties van 2023. Het van de weg rijden van de cameraploeg wordt een aantal keren herhaald. Maar er wordt in de afleveringen ook een bezoek gebracht aan de politie en de burgemeester, met journalistieke vragen onder de arm. Hoe bereidt men zich dit jaar voor? Zullen journalisten hun werk kunnen doen? Vorig jaar was dat immers niet het geval geweest, vond toen ook de Nederlandse Vereniging van Journalisten. Gemeente en politie gaan in op de vragen en stellen dat het dit jaar zeker anders zal lopen.

Toch schrijft een Amelander ons en de omroep: “Hoewel journalistieke vrijheid en persvrijheid van groot belang zijn, lijkt PowNed deze principes op een manier te hanteren die vooral gericht is op provocatie en sensatie, met weinig respect voor feitelijke juistheid en lokale tradities.” Over de berichtgeving van 2023 schrijft hij dat alleen de meest emotionele beelden werden gebruikt, nuances werden weggelaten en interviews selectief geknipt, “om een smeuïger en onjuist beeld te creëren”. En ondanks dat Ameland in de recente documentaire van Omrop Fryslân laat zien wat het feest inhoudt, “blijft PowNed provoceren en blijft hun verslaggeving een eenzijdig en vertekend beeld geven van zowel het feest als de Amelanders.”

De omroep schrijft de klager zich niet in de kritiek te herkennen en wil “benadrukken dat onze journalistieke werkwijze zorgvuldig en op feiten gebaseerd is. De selectie van reacties en incidenten reflecteert relevante aspecten van het evenement, zonder deze uit hun context te halen of te verdraaien. PowNed streeft ernaar diverse perspectieven te tonen binnen een journalistieke (en soms satirische) aanpak die nu en dan scherpe accenten legt.” De omroep ziet “in uw klacht geen aanleiding onze verslaggeving aan te passen.”

Tweede Kamerlid Soepboer spreekt vervolgens tijdens een debat in Den Haag van “schade” in de gemeenschap door de “disproportionele” aandacht van de omroep voor het Sunneklaasfeest, volgens hem “druipt de ironie en het sarcasme ervan af”. Zou de journalistieke code niet moeten worden herzien, want “bij de journalistieke vrijheid en onafhankelijkheid [hoort] ook een verantwoordelijkheid voor de mensen die onderwerp zijn van een verslag”. De omroepdirecteur noemt daarop het Kamerlid “knettergek”. “Dit gaat over persvrijheid en een veilige werksituatie,” zegt hij tegen het AD. En hij wijst op het karakter van de berichten: “Kom op, het is internet. Het is met een knipoog.” Waarbij je je best kunt afvragen of die knipoog voor iedereen even duidelijk is. En of het belletje trekken en de knipoog de journalistieke taak en inhoud niet in de weg zit.

En dan moet 5 december nog komen.

Maar als het eenmaal zover is, wordt er vooral veel gezwegen boven de roze microfoon van PowNed. Er is flink wat politie op de been, er rent nu en dan een groep verklede personen door het beeld. Verder staan de verslaggevers in de uitzending veel naar schaduwen te kijken en tegen dichtgaande deuren te praten.

Was het anders gelopen als ze er niet geweest waren? We zullen het niet weten, ze waren er nu eenmaal. Net als de regionale omroep en enkele andere YouTube-kanalen.

Grenzen

Iedereen mag denken: klaar ermee, besteed je tijd en mankracht in het vervolg aan onderwerpen die er écht toe doen. De Ombudsman bemoeit zich sowieso nooit met de onderwerpskeuze van redacties, die valt immers onder de redactionele autonomie. Maar de Ombudsman wil wel op een paar andere dingen wijzen. Hier werden diverse grenzen opgezocht, door diverse acteurs in dit toneelspel rond 5 december.

Onder de kijkers waren er die vroegen om het onderzoeken van de journalistieke werkwijze. Iemand schreef: “Het is van groot belang dat de NPO en haar omroepen betrouwbare en integere journalistiek blijven waarborgen, zeker in een tijd waarin vertrouwen in de media van essentieel belang is.” Journalistiek handelen kan de Ombudsman onderzoeken. En al laat belletje trekken zich best eens lastig combineren met de serieuze journalistiek die de publieke omroepen vooral leveren, het is niet verboden.

Maar er werd ook gevraagd om de productie op voorhand te verbieden. Hier werd aangedrongen op censuur vóór een uitzending. Of het nu een goede, flauwe of eventueel zelfs kwetsende productie is, dat doet er niet toe: zogenoemde preventieve censuur is in Nederland verboden in de grondwet. Tenzij in héél uitzonderlijke omstandigheden, bijvoorbeeld als de pers militaire geheimen zou onthullen. Zó’n slagveld was Ameland niet rond 5 december. Vasthouden die grens dus, alstublieft.

Dan was er het Kamerlid dat de grens opzocht met zijn oproep om ‘de code voor de journalistiek’ te herzien. “Gaat het hier om waarheidsvinding?” vroeg hij in het debat. Alsof de politiek iets te zeggen heeft over journalistieke vrijheden.

Al ontkende het Kamerlid als de bliksem dat hij hintte op politieke bemoeienis met het journalistieke werkterrein, je kon het er wel in horen, zo ruim geformuleerd bleef zijn oproep. Raakte hij hier bewust de grens van de persvrijheid? De verantwoordelijke minister was stellig: “Het simpele antwoord is, dat ik daar als minister niet over ga.” Hierover moet zelfs niet “de schijn van bemoeienis” ontstaan. Dank, minister, voor uw respect voor grenzen. Het gaat hier niet voor niets om een recht uit de grondwet.

Echt op de hoogte bleek het Kamerlid overigens ook niet. De code die hij aanhaalde, is al een aantal jaar geleden vervangen door een leidraad. En had hij als mediawoordvoerder niet moet weten dat de publieke omroepen hun eigen Code Journalistiek Handelen hebben? Inderdaad, die waar de Ombudsman mee werkt en waaraan PowNed heeft gezegd zich te houden. Die met die zin over het niet uitlokken van nieuws.

Want tot slot is er nog de omroep. Daarvan mag je best vinden dat die hier de grens opzocht van het uitlokken van nieuws. Klagers veronderstelden dat men heisa zocht. De Ombudsman vindt dat niet zonder meer: die nieuwsgebeurtenis kwam er niet. Dat je ergens überhaupt met camera’s bij wilt zijn, kán als provocatie gezien worden. Maar dat gaat erg ver en strookt niet met de vrijheid die in Nederland de pers doorgaans krijgt en ook ditmaal kreeg. Het publiek kan het er niet mee eens zijn, maar ergens gaan kijken om te registreren is het goed recht van de journalist. Je als verslaggever ermee bemoeien, dat is op de grens maar soms moet je die opzoeken voor antwoorden. Als je provoceert, ga je erover. De grens werd hier net niet geraakt.

De omroep verhief het belletje trekken wel tot de tweede macht. Twee afleveringen pomp je de ballon van de suspense op. “Hoe spannend wordt het dit jaar?” “Wegwezen, jullie.” “Waarom wilt u niet praten met ons?” De burgemeester van het eiland had de inwoners in een video opgeroepen de confrontatie niet te zoeken, en het team verslaggevers nam een andere aanpak. Eerst met een aantal relevante journalistieke vragen. Na de opgebouwde spanning voelde de uitzending van 5 december vervolgens als een langzaam leeglopende ballon, zo gaven ook reacties onder de video op YouTube aan. Niks gebeurd, deur dicht, microfoon uit.

Minder verdwaald

Hoe verdwaald waren ze, de vreemdelingen die de grenzen opzochten? De kijker-zonder-schroom-voor-censuur, het Kamerlid-zonder-de-juiste-code en de verslaggeversploeg-zonder-heisa? Het leverde een eigenaardig journalistiek schouwspel op, rond het Amelander Sunneklaasfeest.

De Amelanders hebben de luiken dit jaar iets verder open gezet, waardoor de vreemdelingen op het eiland minder verdwaald raakten. Het publiek kreeg iets meer mee van wat het Sunneklaasfeest nu eigenlijk inhoudt. Daarmee is één journalistieke vraag nu in elk geval beantwoord, de mystiek is er wel wat af. Ondanks of dankzij het belletje trekken.