Omvolking, een omstreden gespreksonderwerp

De Ombudsman ontving mails van kijkers die vinden dat een journalistiek programma bij de publieke omroep geen uitzending zou moeten wijden aan ‘omvolking’. Met de historie en bijklank die woord en begrip hebben, vonden enkele kijkers dat het programma hiermee de journalistieke code schond. Maar het is niet de vraag óf het besproken mag worden, het gaat erom hóe.

In het kort:

• Kijkers klagen dat gasten bij Ongehoord Nieuws over “omvolking” mogen spreken. En dat dit gebeurt zonder tegenspraak of doorvragen van de presentator.
• Redacties hebben autonomie bij de keuze van onderwerpen.
• De journalistiek moet wel de informatie van gasten checken en feiten en beweringen van meningen te scheiden.
• De presentator vraagt op een aantal momenten onvoldoende naar onderbouwing van beweringen. Beweringen worden in het gesprek wel vervolgens als feiten behandeld. Ook wordt naar een bron verwezen die niet onderbouwt wat beweerd wordt.

Klacht en reactie

Enkele kijkers mailden dat in de uitzending van Ongehoord Nieuws van 22 februari 2024 de gasten Baudet en Van Langenhove over “omvolking” spraken, zonder tegenspraak of doorvragen naar onderbouwing van beweringen door de presentator. Een kijker schreef: “Door de onweersproken uitspraken over de omvolkingstheorie gedurende deze uitzending vind ik dat er sprake is van stelselmatig overtreding van de journalistieke code.” De redactie stuurde de mailers een reactie, waarin men schreef dat er “geen enkel probleem [is] met het belichten van de maatschappelijke zorgen en ontregelende gevolgen van de massale immigratie, die inderdaad al jaren een trend is”.

De redactie voegde toe: “Als Baudet zichzelf onderbouwt door te verwijzen naar de VN, dan geeft hij aan waar hij zich op baseert als hij de uitspraken doet. Bevolkingsvervanging, vervangingsmigratie, omvolking, veranderingen in de demografische samenstelling; het is om het even hoe dit nu wordt benoemd, het is geen theorie, er is afdoende empirische data over beschikbaar, zie Jan Latten [voormalig CBS-hoofddemograaf – red.] en Jan v.d. Beek [statisticus en auteur van kritisch boek over migratie – red.]. Iedereen kan namelijk constateren dat er sprake is van grootschalige immigratie en de gevolgen hiervan zijn zichtbaar in tal van sectoren, niet in het minst op de woningmarkt.”

De mailers aan de Ombudsman vonden die reactie onvoldoende. “Het openlijk propageren van de omvolkingstheorie, die omstreden en onbewezen is, vindt de redactie gerechtvaardigd,” vond een kijker. En een ander schreef: “Het bevragen van de gasten (Baudet en Van Langenhove) was ook onderdeel van mijn klacht. Dat laatste - onvoldoende of niet kritisch bevragen door presentator - is nadrukkelijk van belang voor de betrouwbaarheid van een onderwerp voor mij als kijker. […] Een programma kan niet slechts een doorgeefluik zijn.”

Sinds de uitzending waarover het publiek ons mailde, is er over deze en een eerdere uitzending van omroep ON! over specifiek dit onderwerp in de (politieke) actualiteit veel gezegd en geschreven. Kandidaat-ministers kregen vragen over eerdere uitspraken over ‘omvolking’, de aspirant-minister die tot kort voor haar aantreden bestuurslid van omroep ON! was, werd ook gevraagd naar uitzendingen van haar omroep erover. Wij maken onze analyse op grond van de stand van zaken op het moment van uitzenden en moeten de actuele discussie buiten beschouwing laten als die niet over de inhoud van deze uitzending gaat.

In het algemeen

Geen zeggenschap over onderwerpen

De Ombudsman voor de publieke omroepen heeft geen zeggenschap over de onderwerpen waar redacties over publiceren, welke invalshoek zij kiezen of de gasten die zij daarvoor uitnodigen. Het staat in de wet dat redacties zelf mogen kiezen aan welke onderwerpen zij aandacht besteden. De redactie van Ongehoord Nieuws mag dus zelf bepalen om met gasten naar keuze te discussiëren over ‘omvolking’. Wie hier meer informatie over wil, kan de podcast 'Achter de klacht' van de Ombudsman beluisteren over redactionele autonomie en nieuwskeuzes.

Bij het behandelen van een onderwerp speelt echter wel het verband mee van de gedeelde informatie, die zal het begrip van een onderwerp ingrijpend kunnen beïnvloeden. De term ‘omvolking’ is omstreden, dat weten sprekers en presentator, onder andere omdat het een term is die gebruikt werd binnen het nationaal socialisme en die voorkomt in naziliteratuur. Vanwege het verband maakt het dus wél uit welke termen of woorden je kiest om een onderwerp neer te zetten. Het is voor het overdragen van informatie niet “om het even” hoe je iets nu benoemt, woordkeus is niet waardenvrij.

Voor een beoordeling of het discussiëren over ‘omvolking’ in een uitzending ‘racistisch’ is – wat in de publieke opinie ook wel gesteld werd – geeft de Code Journalistieke Handelen geen normatief of beoordelingskader. Maar iedereen mag de vraag stellen of bepaalde inhoud wel past bij de publieke omroep als waardengemeenschap en op grond van de volgens de Mediawet uit te dragen gezamenlijke waarden. De Ombudsman houdt geen toezicht op het naleven van de Mediawet en de daarin opgenomen publieke waarden en onderzoekt dat dus niet. In dit overzicht vind je wie wel toezicht houden en kunnen handhaven.

De Ombudsman stelde vanuit de (journalistieke) ethiek wel in eerder onderzoek naar onder meer omroep ON! (pagina 2 en 3 van het onderzoeksrapport) dat niet alles wat formeel of juridisch mag, ook altijd gedaan hoeft te worden. “Er is de letter van de code en er is de geest van de onderliggende waarden die de publieke omroepen van de Mediawet moeten en willen uitdragen. In die geest mag en kan binnen het bestel veel maar zal je niet alles dat letterlijk mag ook doen.”

De oudste bestaande journalistiek-ethische code bevat de opdracht aan journalisten “to minimize harm”. Dit kan je, als je wilt, ook van toepassing laten zijn op mogelijk kwetsende inhoud als het delen daarvan niet strikt noodzakelijk is. We stellen het scherp: Heb je een term met nazistische context nodig om bijvoorbeeld zorgen toe te lichten die er zijn over problemen op de woningmarkt? Hoe het ‘minimize harm’ in de praktijk te brengen is een afweging die omroepen en programma’s zelf kunnen maar ook moeten maken. Zeker diegene die als deelnemer aan het publieke bestel geacht worden de in de wet verankerde publieke waarden uit te dragen.

De Code Journalistiek Handelen

Alle omroepen hebben aangegeven zich aan de afspraken in de Code Journalistiek Handelen te houden. In deze code staat: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.” Bij een livegesprek, zoals in het programma Ongehoord Nieuws, kan dat niet altijd onmiddellijk tíjdens een uitzending. Dan zal een tenminste basale check wel zo veel mogelijk van tevoren moeten plaatsvinden. Dat moet en kan gebeuren terwijl de journalist zich voorbereidt en zich inleest in het onderwerp waarover gesproken gaat worden. Een journalistiek presentator zal er voor een gesprek voor zorgen dat hij of zij op de hoogte is van wat een gast eerder over het onderwerp heeft gezegd of geschreven. Anders loopt hij of zij het risico een doorgeefluik te worden.

Daarnaast moet er van de code in een uitzending duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen feiten, beweringen en meningen. Hierbij is doorvragen van essentieel belang voor de kijker om te kunnen beoordelen of wat een gast stelt of beweert, controleerbaar klopt. Dat doorvragen kan dus doeltreffend als de presentator zich heeft voorbereid. Het gaat op dit punt met nadruk niet om het weren van eventueel onwelgevallige meningen. De vrijheid van meningsuiting van personen is een groot en grondwettelijk goed. Maar een journalistiek medium of platform heeft op dit vlak wel een eigen verantwoordelijkheid en inspanningsverplichting. En kan zich niet klakkeloos beroepen op de vrijheid van meningsuiting van de uitgenodigde gast.

In een journalistieke productie moet publiek in staat zijn om een uitspraak van een gast op waarde te schatten. Wanneer een presentator beweringen niet direct kan controleren, moet in elk geval een doorvraag erover volgen. Óf de constatering moet gemaakt worden dat hier een bewering noodgedwongen ongecheckt blijft. Het argument dat een live-uitzending voor volledige check te kort is, kán standhouden. Het programma Ongehoord Nieuws werd in dit geval echter voor een groot gedeelte aan het door kijkers gewraakte onderwerp gewijd. Gebrek aan tijd voor het op zijn minst doorvragen of aangeven dat niet gecheckt kan worden, zou hier een mager argument zijn.

Uitzending 22 februari 2024

De gasten in Ongehoord Nieuws kunnen over een door hen veronderstelde “omvolking” vertellen. Het is volgens de Code Journalistiek Handelen wel aan de journalist/journalistiek presentator om de informatie van gasten te checken en feiten en beweringen van meningen te scheiden. Dat wordt in deze uitzending bij dit onderwerp op een aantal momenten onvoldoende gedaan.

Mening of bewering wordt zonder check of vraag tot feitelijke informatie

Bij de aankondiging van het onderwerp wordt vrijwel direct een opvatting gecategoriseerd als feitelijke informatie. De presentator zegt: “Thierry Baudet en Dries van Langenhove voorzien dat het niet lang meer duurt voordat Nederlanders een minderheid zijn in eigen land. Vandaag leggen ze uit hoe dit komt en waarom dit precies een probleem is.” De opvatting van Baudet en Van Langenhove uit de eerste zin wordt in de tweede zin door de presentator verwoord als een gegeven dat uitgelegd gaat worden en dat een probleem vormt. Door zinsbouw en werkwoordkeuzes worden meningen tot feitelijke informatie verklaard.

Het gebeurt in de uitzending op meer momenten dat een mening of bewering van een gast door de vorm van of door gebrek aan vraagstelling als feitelijke informatie in het vervolg van het gesprek opgenomen en besproken wordt. Het fenomeen op zich werd twee jaar geleden al in het onderzoek naar het programma Ongehoord Nieuws door de Ombudsman toegelicht en geïllustreerd: “Deze interviewaanpak geeft veel ruimte aan meningen; het navragen/checken of informatie van derden klopt of waar een mening op gebaseerd is, blijft achterwege.” (voetnoot 79 en bijlage 4 van dat onderzoek). We geven hier enkele voorbeelden uit de huidige uitzending.

Vooropgesteld is dat een gast alles mag vínden, ook dingen die niet zouden kloppen. Als maar duidelijk is en blijft dat het om een mening gaat, dan kan het publiek het ook als zodanig op waarde schatten. Het is de taak van de journalistiek presentator om te zorgen voor die duidelijkheid. Doet hij of zij dat niet, dan wordt het publiek tekort gedaan en wordt niet voldaan aan de afspraken uit de code. Met vraagstellingen zoals “Waar stevenen we nu op af?” vraagt de presentator naar feitelijke informatie. Maar het antwoord wordt niet bevraagd of onderbouwd zoals zou moeten bij dit soort informatie.

Bijvoorbeeld op de vraag naar het toekomstbeeld komt Thierry Baudet met een uitgebreide omschrijving van zaken die toe te schrijven zouden zijn aan immigratie, zoals de overbelasting van het sociale stelsel en leerachterstanden. Ook spreekt hij over emigratie van autochtone Nederlanders, wat volgens hem nu al aan de hand is. Deze punten worden door hem gebracht als vaststellingen.

Zo zegt hij: “Mensen gaan weg en daardoor zal dus je steeds meer een situatie krijgen in Nederland, waarin de niet productieve mensen hier blijven hangen en Nederland dus in een soort versnelde draaikolk naar beneden komt. En dat is nu al op heel veel plekken gaande.”

Hierin zitten stellingen zonder bronvermelding of onderbouwing. Het is aan de presentator om door te vragen naar de feitelijke informatie waar deze stellingen op gebaseerd zijn. Dat doet de presentator echter niet. In plaats daarvan zegt hij: “Je noemt heel duidelijk al twee oorzaken, je zegt aan de ene kant immigratie en aan de andere kant emigratie, dus mensen trekken weg. Dries zie jij ook nog andere factoren die bijdragen aan de demografische ontwikkeling van Nederland, België?” Met deze zinnen van de presentator worden de stellingen gecategoriseerd tot aangetoonde oorzaken. Op deze manier worden niet bevraagde beweringen als feitelijke informatie meegenomen in de rest van het gesprek.

Dat gebeurt ook door de informatie die socioloog Arjen Leerkes in een video aandraagt, steviger neer te zetten in de voice-over van de video. De voice-overtekst is: “Deze demografische veranderingen hebben grote gevolgen voor de sociale cohesie in de samenleving, zo legt socioloog Arjen Leerkes uit.” Maar in de video geeft Leerkes aan dat het “kan betekenen dat erin zo 'n buurt iets minder samenhang komt, dat mensen elkaar minder vertrouwen, minder goed lukt om dingen samen te organiseren, zoals inderdaad een buurtevenement of om samen de criminaliteit te verminderen in de buurt.”

De socioloog zegt in de video “dat kan wel een uitdaging zijn voor buurten,” de voice-over stelt dat het een gevolg is en ook nog eens een groot gevolg. Het is voor de Ombudsman niet te controleren of Leerkes in een wellicht niet-getoond deel van het gesprek stevigere informatie gaf, waaruit zou blijken dat het wel grote gevolgen heeft. Maar voor het publiek dus ook niet. En het geven van of bijdragen aan controleerbare informatie is wat de code van de journalistiek vraagt. Of het nu via de presentator is of in een voice-over tekst: dát is wat een journalistiek programma dient te faciliteren maar wat hier niet gebeurt.

Wel bevraagd

De presentator vraagt een aantal keer wel door. Zo vraagt hij bijvoorbeeld wat Baudet bedoelt met ‘omvolking’. De presentator benadrukt dat veel mensen het associëren met regimes uit de vorige eeuw. Hij vraagt de gast erop te reageren en te verduidelijken of dat is wat hij ermee bedoelt. Baudet zegt dat hij met ‘omvolking’ de vervanging van de ene bevolking door een andere bevolking bedoelt, waardoor een samenleving ingrijpend verandert.

Ook bevraagt de presentator wat Baudet bedoelt met de verdwijning van Europa door de ‘omvolking’. Hij merkt op dat het continent heus wel blijft liggen. Op deze momenten draagt de presentator eraan bij dat de kijker de stellingen op waarde kan schatten.

Ontbrekende onderbouwing

Meermaals mist er onderbouwing voor stellingen van gasten. Bijvoorbeeld wanneer Dries Van Langenhove stelt dat onze “eigen politieke elite” ons “verraadt” en zorgt voor massamigratie, wordt dit niet concreet gemaakt of onderbouwd. De presentator had verduidelijking kunnen geven door te vragen naar wie wordt bedoeld met de “politieke elite”, en wat die mensen dan concreet doen waardoor massamigratie veroorzaakt wordt en welk bewijs daarvoor dan is. Ook wordt er geen bewijs gegeven voor dat de stelling dat er nu “meer illegale migratie is dan dat er geboortes zijn in Amerika”.

Op bepaalde momenten wordt er wel onderbouwing gegeven, maar is die ontoereikend. Zoals wanneer Baudet aangeeft dat veel groepen immigranten eigenlijk liever terug willen gaan. Dat zou volgens hem blijken “uit allerlei statistieken”.  Dan blijft de vraag welke statistieken dat zijn, maar die wordt niet gesteld. 

Onjuiste bronvermelding

De redactie schreef aan de klagende kijkers: “Als Baudet zichzelf onderbouwt door te verwijzen naar de VN, dan geeft hij aan waar hij zich op baseert als hij de uitspraken doet. Bevolkingsvervanging, vervangingsmigratie, omvolking, veranderingen in de demografische samenstelling; het is om het even hoe dit nu wordt benoemd”. Dat een spreker aan bronvermelding doet, juicht de Ombudsman altijd toe. Maar als de gegeven bron dan niet stelt wat de spreker beweert, kan die uiteraard niet als bruikbare onderbouwing dienen.

Niet alleen Baudet verwijst naar de Verenigde Naties, ook breder in de recente politieke discussie wordt een VN-rapport gebruikt als verklaring en rechtvaardiging voor het gelijkstellen van de term ‘omvolking’ met onder meer ‘vervangingsmigratie’. In dat rapport wordt inderdaad over ‘vervangingsmigratie’ geschreven. Maar het rapport blijkt duidelijk een ander fenomeen te beschrijven dan wat er letterlijk en contextueel aan de term ‘omvolking’ hangt. Het rapport gaat over scenario’s bij bevolkingskrimp. En het rapport heeft een ander doel. Hier is geen sprake van een “internationaal programma om natie-staten, nationale staten, kapot te maken”, zoals Baudet beweert. Het is een demografische analyse van mogelijke scenario’s, niet minder en niet meer.

Dat dit zo is, was ook op moment van de uitzending genoegzaam bekend. De VN heeft zelf al bij verschijnen extra toelichting voor correct gebruik van de studie gegeven. Een journalist die zich op een gesprek over dit onderwerp voorbereidt, zorgt dat hij dit weet en wat zijn gasten in het verleden hierover hebben beweerd. Die zal dit paraat moeten hebben. Maar de verwijzing door Baudet wordt verder niet bevraagd, en door de redactie achteraf als voldoende onderbouwend beoordeeld. Dat is ontoereikend om aan de normen van de journalistieke code te voldoen.

Conclusie

De klacht van kijkers was dat gasten over “omvolking” spraken, zonder tegenspraak of doorvragen van de presentator. Redacties mogen zelf bepalen aan welke onderwerpen zij aandacht besteden, met welke invalshoek zij dat doen en welke gasten zij daarvoor uitnodigen.

Het is wel aan de journalistiek om controleerbare, waarheidsgetrouwe informatie te vertrekken. Dus om de informatie van gasten te checken en feiten en beweringen van meningen te scheiden. Enkele keren bevraagt de presentator de beweringen van gasten, maar te vaak gebeurt dat ook niet. Meermaals mist de onderbouwing voor stellingen en beweringen van gasten. Ook wordt naar een bron verwezen die niet onderbouwt wat beweerd wordt. Zonder vragen naar of leveren van onderbouwing worden stellingen en beweringen als feit opgenomen in het gesprek.

Het publiek werd onvoldoende geholpen met het op waarde kunnen schatten van de stellingen en beweringen rondom ‘omvolking’. En de normen van de Code Journalistiek Handelen werden in deze uitzending op een aantal punten niet nageleefd.

 

NASCHRIFT

Omroep ON! gaf in een reactie aan de Ombudsman aan het op veel punten niet met de analyse eens te zijn. Zo zou de Ombudsman de connotatie van de term ‘omvolking’ te “klakkeloos” overnemen. Een link van de term aan het nationaal-socialisme zou “achteraf gesuggereerd zijn op basis van links-ideologische speculatie om ideologische opponenten zwart te maken, en is klakkeloos overgenomen in het media-omveld.” 

Ook stelt de omroep: “Je kunt inderdaad discussiëren over de term vervangingsmigratie versus omvolking en wat de VN dan stelt in zijn documenten. Maar dit alles is voer voor ná de uitzending en je kunt niet verwachten dat het programma zich helemaal heeft ingelezen in de VN-stukken op het moment dat Baudet er tijdens de uitzending mee op de proppen komt. “

De vaststelling van de Ombudsman dat te weinig wordt doorgevraagd naar onderbouwing van beweringen wordt door de omroep wel onderschreven wat betreft opmerkingen van Dries van Langenhove over de ‘politieke elite’. “Het is bij zulke verstrekkende beweringen altijd belangrijk om goed door te vragen naar wat de bronnen hieronder zijn en wat de spreker precies bedoelt. Hier zijn we het dus met de Ombudsman eens.”