Nieuwsbericht of reclamespot?
In het kort:
- Klagers stelden dat NOS Nieuws een verkapte reclamespot maakte voor een medicijn tegen depressieve klachten. Kritische kanttekeningen over claims rond de werkzaamheid ervan zouden ontbreken. Net als de mededeling dat de expert in de uitzending eerder voor cursussen over het middel werd betaald.
- De connectie tussen de expert en de producent van het medicijn had beter vermeld kunnen worden.
- Over het effect van het middel is nog meer discussie dan het item liet zien.
- Maar het item was geen reclamespot voor het middel: het ging over het mogelijk nadelige effect van de inkoopstrategie van zorgverzekeraars.
Klacht en reactie
Het NOS Journaal van 20 uur van 27 oktober 2022 besteedt in een item aandacht aan de beperkte beschikbaarheid van een bepaalde neusspray. Deze spray zou een positieve uitwerking hebben op een kleine groep mensen met depressieve klachten. Maar het middel zou niet voldoende verkrijgbaar zijn voor de hoeveelheid patiënten die er baat bij zou kunnen hebben, doordat ziekenhuizen er onvoldoende van kunnen inkopen. De zorgverzekeraars hebben namelijk te weinig contracten daarvoor afgegeven. Het niet beschikbaar zijn van de spray zou bij de doelgroep tot meer suïcides kunnen leiden, zei een psychiater in de uitzending.
In het kort kwam de klacht neer op het onvoldoende onderbouwen van beweringen en het achterwege laten van kritische kanttekeningen. Er zou niet genoeg aandacht zijn geweest voor het monopolie van de farmaceut en de prijs en bijwerkingen van het medicijn. Naar claims over de werkzaamheid van de spray zou niet kritisch gevraagd zijn. Verder zou de opgevoerde expert belang hebben bij promotie van de spray en ook dat zat niet in het item. De klagers schreven: “Het resultaat van deze journalistieke nalatigheid was dat de kijkers een commercial van 2 minuut en 20 seconden kregen voorgeschoteld, waarin reclame wordt gemaakt voor een nieuw medicijn van het farmaceutische bedrijf Janssen Pharmaceuticals.”
NOS Nieuws reageerde op de bezwaren en gaf de klagers gelijk dat de tekst in het item over ontbrekende bijwerkingen ‘helderder’ had gekund. Je zag in de uitzending een patiënte die vertelde hoe goed de spray voor haar werkte: “geen elektroshocks meer met bijbehorend geheugenverlies maar om de paar weken een behandeling met behulp van een neusspray, zonder bijwerkingen.” Maar dat gold dus voor háár, je mocht hieruit niet concluderen dat het middel helemaal geen bijwerkingen heeft. De Ombudsman is het ermee eens dat dit duidelijker gemeld had moeten worden.
Dat aan bijvoorbeeld prijs of monopolie van de fabrikant geen aandacht werd besteed, lichtte de redactie toe door de aanleiding en invalshoek van het item nogmaals te benoemen: de beperkte beschikbaarheid van het medicijn door gebrek aan contracten van ziekenhuizen met zorgverzekeraars. Mogelijke belangenverstrengeling van de opgevoerde expert sprak de hoofdredactie tegen door te wijzen op de positie van deze spreker (‘één van de meest voorname experts op dit gebied’). Hij vertegenwoordigt een groot aantal betrokken organisaties en is een logische gesprekspartner in een item als dit. Een reclamespot zou het item niet geweest zijn, stelde NOS Nieuws, de naam van de spray werd niet genoemd. Wat de klagers dan juist weer bestempelden als het weglaten van essentiële informatie.
Na het antwoord van de hoofdredactie kwam de klacht dus terug naar de Ombudsman.
Geen reclamespot
NOS Nieuws maakte in de tekst van de presentator en in het item zelf duidelijk wat hier het onderwerp was: door organisatorische en financiële besluiten is er beperkte beschikbaarheid van een middel dat een bepaalde groep mensen met depressieve klachten kan helpen. De voice-over tekst zei het zo: “Ziekenhuizen geven het alleen als ze een contract hebben met een zorgverzekeraar. Omdat er te weinig contracten zijn afgesloten is het middel beperkt beschikbaar.” Nog toegespitster schreef de redactie het in haar mail aan de klager: “En omdat het een medicijn betreft dat in het basispakket zit, kan de beperkte beschikbaarheid in strijd zijn met de zorgplicht van zorgverzekeraars.” Deze zin had van de Ombudsman best een plek in het item mogen krijgen. Het heet niet voor niets de zorgplicht van verzekeraars en het maakt heel helder waar het probleem ligt dat in dit item wordt aangekaart.
Voor voldoende begrip van deze invalshoek is het melden van zaken als de prijs en het monopolie van de farmaceut niet noodzakelijk. Wie wil weten waaróm er blijkbaar zo weinig contracten zijn afgesloten, zou aan die informatie wel iets hebben gehad. Dat zou het publiek extra informatie en mogelijk inzicht hebben opgeleverd. Maar verplicht voor een goed begrip van dit item was deze informatie niet, en de naam van het middel of van de fabrikant ook niet.
In algemene zin meent de Ombudsman dat het risico op een reclamespot in een nieuwsuitzending niet simpelweg vermeden wordt door de naam van een product niet te noemen. Een geïnteresseerde kijker kan immers eenvoudig zelf op zoek daarnaar. Maar dit specifieke item legde de nadruk niet op hoe geweldig dit middel is, maar op het feit dat hier een organisatorische in plaats van een medische afweging kan leiden tot het mislopen van een mogelijk werkzaam middel door een kleine groep mensen.
De claim dat dit item een reclamespot was, kon met dit punt dus niet onderbouwd worden.
Werking
Voelde het item wellicht als een reclamespot doordat het item te positief zou zijn over de werking van de spray? De klagers gaven veel aandacht aan de onzekerheden die er nog zijn omtrent de werking van de spray bij depressieve klachten. Daarvoor had in het item meer aandacht moeten zijn, meenden zij. NOS Nieuws stelde daarop dat nergens in het item wordt geclaimd dat het middel 100% werkt. Dat klopt inderdaad, het voorbehoud van de werking bij een specifieke en heel kleine groep (en zelfs daarvan mogelijk de helft) werd in de tekst gemaakt.
Wel zei de presentator ter introductie van het item “een speciale neusspray die heel goed helpt tegen een zware depressie”. Dat is stelliger dan in het item zelf. Het was beter geweest als de introtekst dezelfde slag om de arm had gehouden als die in het item.
Onvoldoende kritisch?
Klagers vonden dat de expert in het item wel heel stevige uitspraken deed over het risico op suïcide als niet voldoende spray voor de doelgroep voorhanden zou zijn: ”Dat de NVvP en psychiater Ruhe toch de indruk proberen te wekken dat meer gebruik van Spravato tot minder suïcides zal leiden mag de NOS redactie niet worden aangerekend. Dat de redactie deze niet onderbouwde suggestieve uitspraken zonder weerwoord overnam is volgens ons journalistiek wel verwijtbaar.”
Hier is sprake van een bewering die wel om verduidelijking vraagt. Ook omdat de presentator de claim overnam in de introtekst van het item en daarmee gewicht gaf. In het item werd het met niet veel meer onderbouwd dan met de constatering van de betreffende expert.
Een artikel op de website van NOS Nieuws heeft de uitspraak in de titel staan. In het artikel staat wel iets meer onderbouwing, er wordt aangegeven dat een aantal organisaties binnen de geestelijke gezondheidszorg de stelling van de spreker in het item ondersteunt. Én er komt een beetje tegenwicht, door een opmerking van een verzekeraar. Maar het is summier en niet zeer inhoudelijk. Er zou meer context passen bij zo’n stevige claim die de intro en de artikelkop vormt.
Als er een onderbouwing voor een stelling ís, dan is het goed die te geven, zelfs al is het kort. Is er nog twijfel, dan past een kritische vraag. Maar een journalistiek item is géén wetenschappelijke of medische publicatie met bijbehorende voorwaarden tot vermelding van nog uitstaande onderzoeken. En een tv-item moet het vaak met beperkte tijd doen. De hele medische discussie over de werkzaamheid van een middel kan daarin niet gedeeld worden. Maar melden dát er veel discussie is, is bij zo’n stevige claim wel belangrijk.
Mogelijke belangenverstrengeling
Klagers schreven dat ze begrijpen dat een redactie zelf mag kiezen voor een spreker in een item. En het staat een arts vrij om compensatie te ontvangen van een fabrikant voor het geven van trainingen. De psychiater werd betaald voor het geven van cursussen over de neusspray en pleitte nu voor grotere beschikbaarheid ervan. Dat zou hem financieel voordeel opleveren, stelden de klagers. Het gaat er dan om of de connectie tussen expert en farmaceut met het publiek gedeeld had moeten worden.
De Ombudsman pleit er in het algemeen voor dat bij een spreker voldoende achtergrond gegeven wordt, zodat de kijker snapt waarom deze persoon in dit item aan het woord komt. Dan kan de kijker de waarde van wat de expert zegt goed wegen. Enerzijds gebeurt dat in dit geval: er wordt aangegeven wat de specialistische kennis van de expert is om met recht van spreken aan het woord te kunnen komen. Anderzijds kan de kennis over een (financiële) connectie tussen spreker en farmaceut de waarde van wat deze zegt voor het publiek veranderen. En dan kan het melden van de connectie wel van belang zijn.
Die verandering in waardering voor de expert kan overigens diverse kanten op en hoeft niet negatief te zijn. Het publiek kan denken: hij gaf er betaald cursussen over, dan heeft hij nu dus belang bij bredere verspreiding. Maar het publiek kan ook denken: hij heeft er training in gegeven, dus hij zal goed weten wat de waarde van het medicijn is. Hoe het publiek het ook ziet, de toegevoegde informatie helpt bij de duiding van de expert. Dan dus toch vermelden, zou de Ombudsman adviseren.
Conclusie
Onderbouwing van een claim en een kritische kanttekening die de klagers misten, werden in beperkte mate in het artikel op de website wel opgenomen. De informatie was dus bij de redactie wel aanwezig. Ze hadden volgens de Ombudsman ook wel een plek in het tv-item verdiend, ondanks dat zo’n item beperkt in tijd is. Want daarmee had de claim van de psychiater over risico op toename van suïcide extra context kunnen krijgen. Toegevoegde informatie over de connectie tussen psychiater en farmaceut had de kijker meer houvast gegeven in het zelf duiden van de waarde van wat de psychiater in het item zei.
Dat het item door het ontbreken van deze informatie een reclamespot werd, is echter niet te onderbouwen. Het middel werd niet zomaar de hemel in geprezen of aangeraden aan een groot publiek. De invalshoek was en bleef dat andere dan medische afwegingen in dit geval bepalen of een middel dat bij een kleine groep zwaar depressieve mensen werkt, nu niet voldoende beschikbaar is. En die boodschap was nieuwswaardig, zeker gezien de zorgplicht die verzekeraars hebben.