Misinformatie of een gewoon woord?

In het kort:

• Pointer deed onderzoek naar verspreiding van misinformatie in Nederlandse podcasts.
• Volgens de redactie verspreidde de podcast Het land van Wierd Duk een complottheorie door het te hebben over omvolking.
• Pointer had beter moeten onderbouwen waarom het gebruiken van de omstreden term voldoende is om de makers van de podcast hiervan te beschuldigen.

Verspreidde Pointer (het platform voor onderzoeksjournalistiek van KRO-NCRV) zelf misinformatie in een artikel en een uitzending over de verspreiding van misinformatie in podcasts? Dat is wat een lezer suggereert in een mail aan de Ombudsman. Pointer zou dat doen “door te stellen dat in de podcast 'Het land van Wierd Duk' de complottheorie over omvolking wordt verspreid. Als trouwe luisteraar van deze podcast weet ik dat dit niet het geval is. De omvolkingstheorie wordt genoemd als omvolkingstheorie, net zoals Pointer dit doet, maar het wordt niet verspreid zoals Pointer vermeldt.”

Volgens de lezer doet Pointer hier dus een beschuldiging aan het adres van de podcastmakers die niet terecht is. In de Code Journalistiek Handelen, de ethische code die de omroepen met elkaar hebben afgesproken, staat: “Omroepmedewerkers berichten waarheidsgetrouw, de informatie klopt. De producties zijn controleerbaar en worden gecheckt.” Wat een journalistieke redactie publiceert, moet dus kloppen met de beschikbare feiten, en in ieder geval moeten beweringen goed onderbouwd worden. Om dat na te kunnen gaan, kijken we hier naar wat Pointer in het onderzoek precies zegt over de podcast Het land van Wierd Duk.

Het verspreiden van de omvolkingstheorie

De publicatie van Pointer bestaat uit een radio-uitzending en een serie artikelen. Hoewel de podcast ook in de radio-uitzending wordt besproken, ligt het zwaartepunt van de publicatie bij de artikelen over het onderzoek. Na enkele andere voorbeelden uit podcasts die gaan over medische misinformatie gaat het ongeveer halverwege het onderzoek over omvolking: “Een ander type misinformatie dat we tegenkwamen is de omvolkingstheorie: de theorie waarbij Westerse overheden doelbewust hun eigen bevolking – en daarmee hun eigen ‘superieure cultuur’ – zouden laten vervangen door niet-westerse migranten. Hier zouden linkse partijen baat bij hebben, omdat veel van deze migranten daarop zouden stemmen. Onder andere Het Land van Wierd Duk en Een Oorlog Reeds Verloren, podcasts die vaak de hitlijsten halen, verspreiden deze theorie.”

Er wordt hier dus letterlijk gezegd dat in de podcast van Wierd Duk de omvolkingstheorie wordt verspreid. In het citaat dat vervolgens voorbij komt uit die podcast gaat het inderdaad over omvolking en de veranderende bevolkingssamenstelling. Zo wordt er gezegd: “Dus als jij constateert dat Nederland toch wel heel erg verandert door die massa-immigratie, wat volstrekt overduidelijk is, ga naar Rotterdam, ga naar Amsterdam, ga naar weet ik wat voor grote stad. Dan zie je dat Nederland demografisch totaal is veranderd. Maar zodra je dat omvolking noemt, hoef je het er niet meer over te hebben.”

Het klopt dus dat omvolking in deze podcast ter sprake komt. Wat niet gezegd wordt in dit citaat, maar ook niet in de rest van de aflevering van deze podcast waarin het over omvolking gaat, is dat het gaat om een bewuste actie van de overheden. Iets dat Pointer in het artikel en de uitzending wel als belangrijk ingrediënt opvoert van de omvolkingstheorie. Opvallend is juist dat het in de podcast specifiek gaat om de beladenheid van de term die gebruikt wordt.

Iets dat later in de podcast opnieuw voorbijkomt: “… dat ergert mij zo ontstellend ook aan het politieke debat in Nederland. Het gaat altijd over de toon, over de taal, hè. Er is een taalpolitie, zie je. En die zit dan vooral op links. Ehm, en die monitort jouw taalgebruik. Allerlei dingen mag je niet zeggen. En op rechts, eh, zijn mensen voor een heel groot deel aan het provoceren.”

In deze podcast lijkt dus vooral een pleidooi te worden gehouden om de term omvolking te mogen gebruiken om een feitelijke demografische verandering te duiden. De redactie schreef de Ombudsman daarover: “In het fragment legt hij een verband tussen demografische veranderingen en de term omvolking. Demografische veranderingen kan iedereen zien en vaststellen, stelt hij. En het leidt in zijn ogen tot problemen rond huisvesting of files. Die ontwikkeling moet je omvolking kunnen noemen, vindt hij. Of eigenlijk zegt hij: het is raar dat je dat géén omvolking mag noemen.”

Ook de redactie ziet het dus vooral als het breken van een lans voor het gebruiken van de term. En precies dat is wat volgens hen kan worden gezien als verspreiding van de omvolkingstheorie: “Punt hierbij is dat je de – aantoonbaar nazistische – terminologie van “omvolking” niet nodig hebt om het over demografische veranderingen te hebben. Doe je dat wel, dan heb je het niet over demografische veranderingen alleen, maar trek je het een nazistisch-racistisch hoek in.”

De term omvolking

Het is dus vooral een kwestie van hoe je het gebruiken van de term omvolking kwalificeert. Is het noemen van de term zelf, zonder daarbij melding te maken van een kwade opzet of complot, al voldoende om het te kwalificeren als het verspreiden van de algehele theorie? De redactie van Pointer vindt dat dit in elk geval bij deze podcast wel zo is, omdat je van Duk mag verwachten dat hij de connotatie van het woord ‘omvolking’ kent.

Op vragen daarover van de Ombudsman schreef de redactie: “In de uitleg over onze methode (te lezen op onze website) hebben we verspreiding gedefinieerd als wanneer een podcasts host of gast mis- en/of desinformatie uit en dit onweersproken blijft. Gebeurt dat, dan beschouwen we het als verspreiding. Het wordt dan immers zonder tegengeluid of disclaimer gepubliceerd.”

Dat de term omvolking een beladen term is, zagen we bij het aantreden van het kabinet Schoof. Twee ministers (Klever en Faber) weigerden aanvankelijk afstand te nemen van de term omvolking. In verhoren in de Tweede Kamer beargumenteerden zij dat er wat hen betreft een verschil zat tussen de complottheorie die ging over het bewust vervangen van de bevolking door nieuwkomers en het constateren van een demografische ontwikkeling.

Of, in de woorden van toen nog aankomend minister Reinette Klever over wat zij noemde ‘het fenomeen omvolking’: “Dat is volgens mij wat anders dan een theorie, want dan zeg je dat er een beleid achter schuilt of wat dan ook. Volgens mij was het een feitelijke omschrijving van een demografische ontwikkeling. En ja, je kan het noemen hoe je het wilt, maar ik zou het niet een complottheorie willen noemen.”

Die uitspraak leidde tot een brede discussie in de Tweede Kamer en de media of je het woord wel of niet zou moeten kunnen gebruiken. Zo zei de Utrechtse historicus Annelotte Janse in het NPO Radio 1 programma OVT op 23 juni 2024: “Het concept omvolking is geen neutrale of feitelijke term die een demografische verandering zou beschrijven. Maar het is eigenlijk een diep racistisch en ideologisch concept van raciale superioriteit. En in het ergste geval zelfs van etnische zuivering.”

Het gebruik van de term was volgens haar een poging om hem te normaliseren. Na de discussie die erover ontstond, nam minister Faber alsnog afstand van de term in een nieuw statement in de Tweede Kamer: “Ik realiseer me dat de woorden omvolking en omvolkingstheorie (…) onjuist en ongewenst is en bovendien een verschrikkelijke connotatie naar het verleden en het nazisme met zich meebrengt.” In dit nieuwe statement gaf ze aan dat de term omvolking inderdaad uitgaat van een “bewust planmatig beleid om de bevolking om te vormen.” Minister Klever gaf later aan zich te scharen achter de uitleg van haar collega Faber.

De discussie over de term was daarmee nog niet voorbij, zo bleek onder andere uit de podcast van Duk. Op X schreef de podcastmaker naar aanleiding van het artikel van Pointer: “In mijn podcast is de term 'omvolking' wel eens gevallen, vanzelfsprekend want er was ophef over. Dan leggen we dus uit: achter die term zit een complottheorie, daarin gaan we natuurlijk niet mee. Maar wat we zien in westerse landen zijn wel degelijk serieuze demografische veranderingen die veel mensen als 'omvolking' ervaren.”

Conclusie

De discussie over het gebruik van de term omvolking is ingewikkeld en niet iedereen interpreteert de term op dezelfde manier. Zo zou je kunnen beargumenteren dat je door de term te gebruiken, de term witwast. Een vorm van normalisering van het radicale waar de Amerikaanse historicus Timothy Snyder expliciet voor waarschuwt in zijn boek Over Tirannie.

Over het algemeen kun je stellen dat de term omvolking in ieder geval veronderstelt dat er handelend wordt opgetreden door iets of iemand. Wie een zuivere discussie wil voeren over demografische ontwikkelingen doet er goed aan de term te vermijden. Dit blijkt uit de discussie in de Tweede Kamer over de twee kandidaat-ministers die eerst geen afstand van de term wilden nemen en dat later toch deden.

Ook Wierd Duk lijkt te vinden dat het moet gaan over de discussie erachter en niet over de term zelf. In plaats van de term te vermijden, gebruikt hij hem bewust wel. De vraag is of hij daarmee ook de complottheorie die er mee samenhangt, verspreidt. Op X zegt hij zelf expliciet dat dit niet het geval is. Wie enkel het artikel van Pointer leest zal dit ontgaan.

Dan blijft de vraag of dit de redactie aan te rekenen is. In een los artikel was ruimte voor wederhoor van de genoemde podcastmakers. Van Wierd Duk of de redactie achter zijn podcast kwam echter geen reactie op de vragen van Pointer. Dit is jammer, want hierdoor had mogelijk nuance kunnen worden aangebracht in wat er werd beweerd over de podcast. Die nuance had Pointer hier echter zelf ook aan kunnen en moeten brengen, door duidelijker uit te leggen waarom ze vinden dat het gebruik van de term omvolking in bepaalde gevallen al voldoende is om te spreken over verspreiding van de omvolkingstheorie.

Wie een bewering doet in een journalistieke uiting moet zorgen dat die voldoende wordt onderbouwd. De redactie van Pointer is hier in dit specifieke voorbeeld in tekortgeschoten. In het artikel wordt expliciet gezegd dat in de podcast van Duk de omvolkingstheorie wordt verspreid. Juist gezien de discussie over wel of niet gebruik van de term, verdient die bewering een uitgebreidere onderbouwing dan deze nu heeft gekregen. Het zou goed zijn als Pointer in het artikel met uitleg over de methode hier nog dieper op in gaat.