Journalistieke aandacht kun je niet opeisen

Afgelopen weekend demonstreerde Extinction Rebellion (XR) op het Mediapark in Hilversum. Met grote spandoeken en veel kabaal bezette XR het plein voor het gebouw van de NOS. Belangrijke eis? Meer aandacht voor de klimaatcrisis. Het zorgde voor veel media-aandacht, maar ook voor veel discussie tussen met name journalisten en actievoerders. Want in hoeverre kan en mag je eigenlijk iets eisen van een redactie zonder dat je daarbij de persvrijheid in gevaar brengt?

Alleen de redactie gaat over de inhoud van de programma's of artikelen die gemaakt worden. Dat is de kern van het persvrijheidsbeginsel. In de grondwet staat letterlijk: "Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet." In de mediawet is dit nog verder gespecificeerd in de redactionele autonomie: "Dit betekent dat ze zelf bepalen wat ze aanbieden via televisie, radio, internet en sociale media."

Bemoeienis van buiten

Plat gezegd komt het hier op neer: de NOS, of welke andere omroep dan ook mag zelf kiezen welke onderwerpen redacties behandelen, hoe ze dat doen en wie ze daar over aan het woord laten. Niemand mag de redactie vooraf opleggen wat ze wel of niet mag doen. Of wat ze zou moeten doen. Dit is oorspronkelijk zo opgeschreven om te voorkomen dat de overheid zich met de inhoud van een journalistieke publicatie zou kunnen bemoeien. Niet iedereen heeft door dat het geen goed idee is als de overheid zich met de inhoud van programma's gaat bemoeien. Dit bleek eind vorig jaar toen er verschillende Kamervragen werden gesteld aan de minister van OCW over de berichtgeving van de NOS over Gaza en Israël.

De minister maakte in zijn antwoorden nog maar eens duidelijk dat het niet aan de regering is om hier iets van te vinden. "Een rechtstreeks toezicht van de overheid op de inhoud van media-uitingen zou neerkomen op censuur of de uitoefening van druk. Juist omdat de Grondwet expliciet voorziet in een verbod op censuur en voorafgaand toezicht, zou een dergelijke controlefunctie voor de politiek onverenigbaar zijn met de onafhankelijkheid van de media. Dit is gestoeld op de fundamentele beginselen van onze democratische rechtsstaat, waarin persvrijheid en vrijheid van meningsuiting fundamentele pijlers zijn."

Dit betekent natuurlijk niet dat je geen kritiek mag hebben op wat redacties doen. Zo kun je allereerst natuurlijk je beklag doen bij de redactie zelf, maar ook kun je zelf de publiciteit opzoeken. Voor beide heb je overigens geen spandoeken, vuurwerk of leuzen nodig. Ook zijn er andere wegen die je kunt bewandelen. Onder andere de Ombudsman voor de publieke omroepen houdt in de gaten of redacties zich wel aan de spelregels houden. Journalistieke redacties zijn namelijk wel vrij in wat ze publiceren, maar hoe zo'n productie tot stand komt is wel degelijk onderhavig aan regels. Geen juridische regels die zorgen voor een scheiding van wat wel en niet mag van de wet, maar vooral ethische regels waarover journalisten met elkaar en met het publiek in discussie kunnen gaan.

Ethische spelregels

In deze ethische regels (zoals de NVJ code, de Leidraad voor de Journalistiek of de Code Journalistiek Handelen van de publieke omroepen) staat echter heel bewust niet opgeschreven waarover een redactie mag berichten. En dus ook niet hoeveel berichten over een bepaald onderwerp 'genoeg' is. Dat zou ook niet kunnen want wat voor de één genoeg is, is voor de ander te veel of te weinig. Dit maakt de eis van Extinction Rebellion al bij voorbaat onhaalbaar en onrealistisch.

Maar, en dat is iets dat door vele journalist in de aanloop naar het protest werd onderstreept, je zou sowieso geen eisen moeten stellen aan een redactie. Je kunt om iets vragen of een discussie opstarten, maar een eis kan nooit onderdeel zijn van dat gesprek. Daarmee berokken je wel degelijk schade aan de persvrijheid. Bovendien open je de sluizen voor andere 'eisen' aan de journalistiek. Bijvoorbeeld de eis om de ene politieke partij meer aandacht te geven dan de andere. Of de eis het niet meer hebben over inclusiviteit of racisme.

Waar het gesprek wel over kan gaan is over de uitleg van de keuzes die een redactie maakt. Als je vindt dat een redactie meer aandacht moet hebben voor het klimaat, vraag dan om uitleg waarom dat niet gebeurt. Vooral van een publieke omroep mag je verwachten dat de keuzes die gemaakt worden transparant en publiekelijk worden uitgelegd. De Ombudsman schreef er al eerder over naar aanleiding van een klacht van XR.

Een transparante worsteling

Op het gebied van transparantie over keuzes valt in de journalistiek wel wat te winnen. De ene redactie gaat hier verder in dan de andere. Op het gebied van klimaatberichtgeving schreef Jaap Tielbeke in de Groene Amsterdammer in elk geval al een goede uitleg van de worsteling van redacties met dit thema: “Dat is de tragiek van een thema waarvan het maatschappelijk belang moeilijk te overschatten is, maar dat zich niet voegt naar de criteria van ‘nieuws’. Bij sport is er om de haverklap aanleiding voor een nieuwsbericht: een wedstrijdverslag, een ontslagen trainer, een opvallende transfer. Natuurlijk doet de NOS braaf verslag als er een nieuw IPCC-rapport uitkomt of een nieuw klimaatakkoord wordt gesloten, maar in grote lijnen is het verhaal al decennialang hetzelfde.”

Volgens Tielbeke loop je zelfs het risico dat de boodschap niet langer aankomt als je er vaak aandacht aan besteedt: “Want hoe vaak kun je optekenen dat het echt heel, héél erg is zonder dat je voorspelbaar of drammerig wordt?” In het stuk in De Groene lees je hoe ook die redactie worstelt bij het schrijven over de klimaatcrisis. Het zou goed zijn als dit soort reflecties vaker, ook bij de publieke omroepen, hun weg vinden naar het publiek.

De druk op de journalistiek is de laatste jaren flink toegenomen. Zowel juridisch, financieel als politiek. Ook worden journalisten regelmatig fysiek bedreigd. Een actie zoals die van Extinction Rebellion lijkt dan misschien onschuldig, maar het geeft wel degelijk een verkeerd signaal af. Het signaal dat het oké is om journalistiek onder druk te zetten met fysieke aanwezigheid. Een paar jaar geleden gebeurde het op enkele plekken in Nederland ook al tijdens de boerenprotesten. Ook toen werden er eisen gesteld aan de inhoud van de verhalen van de journalisten. 

Persvrijheid is een groot goed. Als je dat wilt beschermen, iets wat ook Extinction Rebellion zegt te willen, moet je journalisten zelf keuzes laten maken. Wel kan en mag je van ze verwachten dat ze die keuzes uitleggen en onderbouwen.