Dossier verkiezingen 2021. Deel 5: Waarover spraken zij?

In enkele columns kijkt de ombudsman terug op de berichtgeving door de publieke omroepen over de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Politieke partijen zeggen altijd dat er veel te kiezen valt. Wat waren de thema’s die in de media aandacht kregen en kreeg het publiek inzicht in wat de partijen ermee wilden?

Corona alom

Kijk je naar de onderwerpen die dit jaar het nieuws bepaalden, dan leek uiteraard maar één ding belangrijk: Covid-19. Wat betekende dat voor het campagnenieuws? Ook daarin was corona overal aanwezig.

Onderzoek van de VU Amsterdam splitste nieuws over het onderwerp ‘corona’ in verspreiding en bestrijding. Het zijn andere aspecten van de pandemie die zich in andere ideeën en doelen bij de politieke partijen zouden kunnen vertalen en daarmee dan mogelijk ook in de berichtgeving erover. Maar daarmee waren we er nog niet: ook thema’s als ‘ondernemersklimaat’, ‘onderwijs’ of ‘gezondheidszorg’ waren natuurlijk doortrokken van corona.  

Gekeken werd naar zeven dagelijkse programma’s op televisie (nieuws, actualiteiten en talkshows), de grote online nieuwsplatforms waaronder NOS.nl en vijf landelijke kranten. De aandacht voor onderwerpen in het nieuws was dan als volgt verdeeld:

 

Bron: VU Amsterdam. Kolommen tellen op tot 100%

De periode februari tot en met mei 2020 en de campagneperiode van 2017 werden in de tabel opgenomen om te kunnen vergelijken hoe nieuwsaandacht voor thema's zich ontwikkelde. Richting 17 maart 2021 zie je dan interessante verschuivingen. De onderzoekers analyseren: “In 2020 gaat het over de verspreiding van corona. Vrees laat beseffen dat maatregelen nodig zijn. Dat vergroot de steun voor de regering, en dus de premierbonus voor de VVD – het ‘rally behind the flag’ effect. In 2021 is de aandacht verschoven naar de bestrijding van corona. Over afzonderlijke bestrijdingsmaatregelen valt altijd te twisten. CDA-minister De Jonge krijgt het zwaar. De tabel laat zien dat met de verkiezingen en het voorjaar in het vooruitzicht nieuws over corona enigszins ‘oud nieuws’ wordt: de media-aandacht voor de coronaverspreiding daalt van 13,0% in januari tot 8,4% in maart, de aandacht voor coronaverspreiding van 20,6% naar 12,8%.” Ook voor de aan corona gerelateerde thema’s ‘onderwijs’ en ’zorg’ neemt de aandacht in de media af. ‘Ondernemersklimaat' – dat op zich ook bol staat van corona-inhoud – neemt wel toe. Verdrietige of blije (en dan vooral: horeca-)ondernemers zorgen altijd voor lekker beeld en gepeperde uitspraken.

Als coronanieuws dan minder plek in de berichtgeving gaat innemen, slagen politieke partijen er dan meer in om voor hen belangrijke campagnethema’s in de journalistieke programma’s te ‘pluggen’? Voor een traditioneel aan progressieve partijen gekoppeld thema als klimaat en milieu blijkt geleidelijk wel wat meer ruimte. De vergelijking met 2017 (de vorige Kamerverkiezingen) laat vooral zien dat traditioneel voor rechtse partijen belangrijke thema’s als immigratie en integratie, criminaliteit en Europa in deze campagnetijd weinig ruimte in het nieuws kregen.

Toegespitst op de echte campagneperiode zag de aandachtverdeling er zo uit:

 

Bron: VU Amsterdam.

Gaandeweg zie je de media overigens over de hele linie wel wat campagnemoe worden, zie vanaf begin maart de knik in alle grafieklijnen. Alleen online groeide de aandacht nog. Daar waren enkele specifieke partijen heel actief (FvD, PVV), die verzorgden als het ware hun eigen nieuws en je ziet daar het met hen geassocieerde thema integratie stijgen.

Maar het was en bleef ook online corona alom, zo laat het overzicht van de Nexis Nieuwsdesk hieronder dat focust op online berichtgeving duidelijk zien. De korte paarse piek half januari is de aandacht voor het aftreden van het kabinet vanwege de toeslagenaffaire. We komen er later in dit artikel op terug.

Al met al was er in de verkiezingsberichtgeving bij de publieke omroepen qua aandacht geen overwicht van ‘rechtse’ thema’s, wat er in 2017 wel in zekere mate was. Toen kregen traditioneel met ‘rechtse’ politiek geassocieerde onderwerpen als immigratie maar ook ondernemingsklimaat (zoals de dividendbelasting) veel aandacht.

Wel lag het hoofdonderwerp van deze campagne, corona, gunstig voor de VVD. De partij werd sterk en overwegend positief met dat thema geassocieerd, zo liet het VU-onderzoek zien, en dan is veel media-aandacht positief voor een partij. Thema’s waarmee andere partijen traditioneel geassocieerd worden (immigratie, financiën en EU op rechts, maar ook bestuurlijke vernieuwing of werkgelegenheid op links) werden minder tot heel weinig belicht, en partijen konden op die thema’s dan ook geen voordeel halen uit aandacht.

Korte termijn

Maar zoals al eerder gezegd: alleen verdeling van aandacht is maar een half verhaal. We analyseerden voor de acht programma’s die wij zelf inhoudelijk extra volgden hóe er dan werd omgegaan met corona in campagneberichtgeving. Dan zagen en hoorden we dat vrijwel elk gesprek met een politicus begon met de pandemie – en dan met name de actuele stand van de bestrijdingsmaatregelen – en er vaak ook mee eindigde. Daartussenin was dan wel wat maar niet altijd veel ruimte voor andere zaken.

Maar met excuus dat ik nu noodgedwongen enigszins ga generaliseren: we zagen dat partijen weinig gevraagd werd vooruit te kijken en specifiek hun politieke visie op ‘de wereld ná corona’ toe te lichten. En dat is relevant, want we hopen toch dat het grootste deel van de komende zittingstermijn van Kamerleden die wereld ná corona zal zijn. De journalistieke vragen waren veel gericht op de korte termijn (‘Wat vindt u van maatregel X die nu genomen wordt?’) in plaats dat de blik verder reikte (‘Hoe gaat uw partij in de nasleep van corona probleem Y aanpakken?’).

 

Enkele lijsttrekkers deden het dan maar zelf: hun politieke doelen koppelen aan corona. De Partij voor de Dieren kwam steeds weer terug op corona en broodnodige verandering in de landbouw, de PvdA koppelde het aan kansenongelijkheid en onderwijs, en de SP hamerde uiteraard op het sinds jaar en dag eigen thema gezondheidszorg. Maar andere politici konden in programma’s blijven hangen in het enigszins feitenvrij ter discussie stellen van de actualiteit (FvD) of werden vooral op hun huidige rol in het beleid vastgepind (CDA). Journalisten leken soms geïnteresseerder in het scoren van een één-nul-ééntje (een headline op de voorpagina van Teletekst) over nu versoepelen of niet dan in het bevragen van de consistentie en haalbaarheid van politieke keuzes voor de toekomst – of juist het ontbreken daarvan.

Corona is een thema dat ingrijpt in alle aspecten van ons leven: van avondklokrellen via ziekenhuiscapaciteit tot verduurzaming en kansenongelijkheid. De hele waaier aan politieke keuzes kun je erop loslaten. Je zou verwachten dat het dan dus bij uitstek werd aangegrepen voor het bevragen én beargumenteren van dat wat er volgens de partijen echt te kiezen viel. Maar het hier en nu voerde in veel programma’s de hoofdtoon. Een gemiste kans voor journalistiek én politiek.

De wereld was groter

Er was in debatten, interviews en reportages op zich wel aandacht voor andere zaken dan corona. Zo kwam gedurende de campagne het onderwerp ‘klimaat en milieu’ (inclusief boeren en stikstof) meer aan bod op de publieke netten en zenders, uiteindelijk zelfs ruim meer dan in de campagne van 2017. Even leek het erop dat de journalistieke interesse ervoor niet breder zou worden dan het VVD-voorstel om een kerncentrale in Groningen neer te zetten. Het hele thema gekaapt door één onderdeel – en dan ook nog eens één visie van één partij op één kant aan dat onderdeel, zullen we dat dan toch maar een hype noemen? Maar zeker in de laatste campagnedagen, en met name in de debatten, ging het gelukkig wat breder over klimaatpolitiek en energietransitie. 

Verder kun je het je bijna niet meer voorstellen, bij alle politieke ontwikkelingen die direct ná de verkiezingen volgden, maar tijdens de campagne werd de toeslagenaffaire verrassend vaak alleen in de zijlijn of zelfs helemaal niet besproken. Een vernietigend rapport, een lijsttrekkerswissel bij de PvdA en een aftredend kabinet gaven korte piekjes in de journalistieke aandacht, zie de grafieken hierboven, maar beklijven als campagnethema deed het niet. Sommige journalisten vroegen zich ná de verkiezingen af waarom dat zo was. Hadden ze daar zelf dan niet beter een grotere rol in kunnen nemen, de politici zaten immers veelvuldig in de studio’s?

De campagneberichtgeving ging gaandeweg wel meer om het overkoepelende en tegelijk prettig vage thema ‘leiderschap’. Het werd door sommige politici zelf als debatonderwerp aangebracht, sowieso een aanpak waarover ik aarzel zoals ik in een ander artikel al uitlegde. Maar daarnaast zorgt de klassieke debatvorm van één tegen één ook nog voor extra focus op de lijsttrekker als ‘de leider’. Ooit stelde het feminisme dat het persoonlijke politiek is, maar zo kan politiek vernauwen tot de persoon van de lijsttrekker, wat bij een aantal partijen toch al de strategie is. Andere journalistieke keuzes kunnen daar een verschil maken.

Eerherstel

Dus wil ik tot slot nog eens een pleidooi houden voor eerherstel van de klassieke reportage, in beeld én geluid. Het is duidelijk dat coronamaatregelen de journalistieke mogelijkheden beknot hebben om een verkiezingsthema in de praktijk te volgen of op locatie uit te diepen. Programmamakers moesten het noodgedwongen nog vaker dan in andere campagnes doen met pratende hoofden. Van politici maar ook van experts of ‘echte mensen'.

Als die laatsten kwamen uitleggen waartoe politieke keuzes in het verleden hebben geleid, gebeurde er weer eens iets anders dan het vaak dominante ‘Meneer of Mevrouw de Lijsttrekker, wat vindt u nu van…’-gesprek. Maar ik schreef het vier jaar geleden ook al: ga op zoek naar de politiek in de praktijk, wees concreet, vind andere formats en sprekers, bespreek minder wie het debat won en check en informeer meer. Het publiek is daar blij mee, dat bewees dit keer bijvoorbeeld ook de bijzonder grote aandacht voor de verkiezings-uitlegvideo’s van NOS op 3, met soms gewoon de lengte van een volwaardig programma. De langste was 44 minuten, en de meer dan één miljoen views telden op tot een totale kijktijd van bijna 200.000 uur.

Zullen we na de pandemie de politiek weer laten zien en niet voornamelijk laten praten? Het is verhelderend; je kunt met beeld en geluid ter plaatse mogelijk minder gauw een loopje nemen dan met alleen woorden vanuit een studio en je kunt controleren of dat wat een politicus zegt wel hout snijdt. Ja, het is duurder. Ja, het kost tijd. Maar het geeft het publiek inzichten die het van de publieke omroepen mag vragen. Zodat dat publiek daarna zelf een keuze kan maken.

Dossier verkiezingen 2021. Deel 1: Hoe versla je een campagne?
Dossier verkiezingen 2021. Deel 2: Wie was waar?
Dossier verkiezingen 2021. Deel 3: Op zoek naar evenwicht.
Dossier verkiezingen 2021. Deel 4: Debatten doen ertoe.