Dossier Transparantie. Deel 4: Een transparante toekomst?

De artikelen in Dossier Transparantie zijn geschreven door Kris Sturkenboom, zij was stagiaire bij Team Ombudsman tussen april en juli 2023. Kris deed onderzoek naar het belang van transparantie voor het publiek en verwerkte de uitkomsten in vier artikelen.  

“My own initial enthusiasm for what can be accomplished with transparency has been curbed as the empirical evidence has trickled in”, schreef de Zweedse onderzoeker Michael Karlsson in 2022 in de inleiding van zijn boek over transparantie. De onderzoeker had al meer dan tien jaar onderzoek gedaan naar transparantie en had daaruit uiteenlopende resultaten gekregen. Reden voor hem om het vertrouwen te verliezen in wat je met transparantie kunt bereiken. Is dat terecht?

Niet per se, er is namelijk één belangrijke ‘maar’ bij alle onderzoeken naar transparantie die tot nu toe zijn gedaan: ze kijken alleen naar het kortetermijneffect van transparantie op de betrouwbaarheid van het nieuws.

Het doel van transparantie is echter altijd geweest om het vertrouwen van het publiek in de journalistiek op de lange termijn te versterken. Door opener te zijn over de manier waarop nieuwsberichten tot stand komen, wie er achter zit en door fouten toe te geven en te herstellen. Zo raakt het publiek stukje bij beetje meer verbonden met de journalistiek. Dat is tenminste wat onderzoekers in de jaren 2000 dachten. Lees daarover mijn onderzoeksverslag.

Laten zien dat ze integer te werk gaan, ethische afwegingen maken, onafhankelijk in het werkveld staan en feedback op een juiste manier verwerken; het zijn allemaal dingen die journalisten doen om aan het publiek te bewijzen dat ze te vertrouwen zijn. En dat vertrouwen ontstaat niet zomaar. Het heeft tijd nodig.

Het gewenste effect van transparantie gaat dus pas over een lange tijd zichtbaar zijn. En zelfs dan is het de vraag of het écht zichtbaar is. Er verandert namelijk zoveel in de wereld en in de journalistiek, dat we vaak niet met zekerheid kunnen zeggen wat de oorzaak van een verandering is.

Waakhonden

Maar stel dat we wél kunnen onderzoeken wat het langetermijneffect is van transparantie. En dat dan over een aantal jaar onbetwist blijkt dat het publiek geen behoefte heeft aan transparantie en dat het vertrouwen in de journalistiek er niet door wordt versterkt. Is de toenemende aandacht voor transparantie dan allemaal voor niets geweest? De Ombudsman vindt van niet. Als journalisten immers waken over wat in de samenleving en in de politiek gebeurt, dan moeten ze het de samenleving ook toestaan om waakhond te zijn voor hen. En daar is transparantie cruciaal voor.

Dat begint bij transparantie over de totstandkoming van het nieuws, de production transparency waar we het in de tweede column van deze serie over hadden. Welke keuzes zijn gemaakt in het productieproces? En welke bronnen zijn gebruikt? De antwoorden op deze vragen bepalen de uiteindelijke kwaliteit en betrouwbaarheid van het nieuws. Zoals een academische onderzoeker in een wetenschappelijk artikel een hele paragraaf moet besteden aan de methode, zo moet de journalist open zijn over de manier waarop een onderzoek is uitgevoerd en het nieuwsitem is gemaakt.

Ook media responsiveness, waarbij media bijvoorbeeld toegeven dat ze een fout hebben gemaakt, is belangrijk en staat in de Code Journalistiek Handelen van de NPO. Door verantwoordelijkheid te nemen, leg je jezelf automatisch hoge eisen op. Waar een winkel kan zeggen: “Niet goed? Geld terug!”, staan journalisten op een andere manier garant voor het product dat ze creëren. "Niet goed? Rectificeren", is het mantra.

En dan als laatste het belang van actor transparency, openheid over de producent (maker, omroep) van het nieuws. Ook dat is erg belangrijk voor het publiek. Kijkers, lezers en luisteraars moeten weten dat de journalist onafhankelijk te werk is gegaan. Ook is het belangrijk dat het publiek op de hoogte is van de missie van de omroep of het programma.

Waar ligt de grens?

De drie vormen van transparantie die hierboven werden genoemd hebben een grens. Moet bijvoorbeeld bij elke tikfout een rectificatie worden gepubliceerd? Of mogen media zo’n fout herstellen zonder dat aan het publiek te vertellen? Media kiezen daarvoor hun eigen invulling. Dat is voor het publiek niet altijd makkelijk te snappen. Programma’s moeten echter wel transparant zijn over de manier waarop ze rectificeren.

Ook het maakproces in de journalistiek blijft altijd voor een deel onbekend terrein voor het publiek. Journalisten zetten bijvoorbeeld niet hun aantekeningenboekjes op het internet. En ook redactievergaderingen livestreamen gebeurt niet, hoewel een aantal regionale omroepen in Nederland dat wel heeft geprobeerd. Het openbaren van het gedachteproces dat voorafgaat aan een publicatie kan ervoor zorgen dat journalisten zich gelimiteerd voelen in hoe ze kunnen werken. Zo wordt bronbescherming een stuk lastiger als alles openbaar moet zijn.

Maar misschien nog wel de lastigste grens is die van actor transparency. Transparantie over de producent achter het nieuws heeft namelijk twee kanten. Het is bijvoorbeeld belangrijk om te weten of de journalist verbonden is aan hetgeen waarover hij of zij schrijft. Als een journalist verslag doet van de verkiezingen, maar in het verleden zelf actief is geweest als Kamerlid, dan moet het publiek daarvan op de hoogte zijn.

Nog belangrijker is dat de journalist geen persoonlijke of financiële belangen heeft bij het onderwerp waar hij of zij verslag van doet. Een filmrecensent moet bijvoorbeeld geen aandelen in Disney hebben. Het is aan journalisten zelf om daar verantwoordelijkheid voor te nemen. Ze moeten geen verslag doen over onderwerpen waar ze te veel aan verbonden zijn, maar tegelijkertijd kan extra expertise in het onderwerp ook een aanvulling zijn. De hoofdredacteur heeft de taak om journalisten daarin te sturen en te begeleiden.

Het bovenstaande pleit vóór actor transparency. Zolang de journalist transparant is over zijn of haar persoonlijke achtergrond, kan de kijker, lezer of luisteraar zelf bepalen in hoeverre de journalist persoonlijk belang heeft bij het onderwerp en in welke mate dat de journalistieke productie beïnvloedt. Actor transparency heeft echter ook een andere kant.

Hoewel de journalist zijn persoonlijke overtuigingen altijd meeneemt in het verhaal, betekent dat nog niet dat het publiek hoeft te weten of een journalist PVV of ChristenUnie stemt. Journalisten zijn professionals en moeten opgeleid zijn om het onderscheid tussen feiten en meningen te maken. Ze zijn in persoon niet objectief, maar kunnen dat in werkwijze wel zijn.

Journalistieke media geven zelf invulling aan de mate van actor transparency; sommige doen het meer dan anderen. Bij EenVandaag is de persoonlijke overtuiging van de programmamakers bijvoorbeeld onbekend, terwijl die bij BOOS veel duidelijker is. Dat wil echter niet zeggen dat de actor transparency van BOOS grenzeloos is. Zo zullen ze bij BOOS, net als bij EenVandaag, niet hun aantekeningen bekendmaken.

We spraken over transparantie met BOOS en EenVandaag voor de podcast Achter de Klacht. We vroegen medewerkers van beide programma’s wat zij doen om transparant te zijn en waar bij hen de grens ligt op het gebied van transparantie. Je kunt hier de podcast luisteren.

Een transparante toekomst?

Omroepen hebben verschillende missies, een verschillend publiek en maken andersoortig nieuws. Daarbij hoort dat ze allemaal op een andere manier invulling geven aan transparantie. De een zal opener zijn over het maakproces dan de ander. En weer andere nieuwsmedia zijn transparanter over hun ideologische achtergrond.

Dat mag en kan allemaal. Er is niet per definitie een ‘goed’ of ‘fout’ als het op transparantie aankomt. Het is alleen fout als er helemaal geen transparantie is. Want – zoals al eerder genoemd – als journalisten waakhonden zijn voor de politiek en de samenleving, dan moet het publiek een waakhond kunnen zijn voor de journalistiek. Door zich open te stellen en te durven laten bekritiseren, hopen journalisten vertrouwen en geloofwaardigheid van het publiek te winnen.

Media moeten op zoek gaan naar hun eigen invulling van transparantie. Het is bijvoorbeeld maar de vraag of de gemiddelde NOS-kijker wil weten wat Rob Trip ’s ochtends op zijn boterham doet. Dat is waarschijnlijk té transparant.

Kijkers van de NOS zijn daarentegen wel benieuwd naar de redenen achter de keuzes die journalisten maken. Om die vraag te beantwoorden, organiseerde de omroep in mei 2023 een publieksavond in Zwolle. Het was een moment voor makers en kijkers om met elkaar in gesprek te gaan.

De publieksavond van de NOS is een voorbeeld van het blijven zoeken naar toepassingen van transparantie. De NOS had zoiets nog niet eerder gedaan, maar de zaal zat vol. Het was dus blijkbaar een vorm waar het publiek behoefte aan had.

De vraag van het publiek verandert met de tijd, net als de manier waarop journalistiek bedreven wordt. De meest effectieve toepassing van transparantie zal daardoor ook verschuiven. Het is aan journalisten en aan nieuwsmedia om te blijven zoeken naar invullingen van transparantie en aan het publiek om aan te geven waar de behoeftes liggen.

Lees verder:

- Dossier Transparantie. Deel 1: Inleiding.
- Dossier Transparantie. Deel 2: Wat is transparantie eigenlijk?
- Dossier Transparantie. Deel 3: Het onderzoek.
- Dossier Transparantie. Het onderzoeksrapport.
- Podcast 3.6 Transparantie: Nuttig of noodzaak?