Dossier Transparantie. Deel 2: Wat is transparantie eigenlijk?
Achter de schermen meekijken met het NOS Jeugdjournaal? Het kon ongeveer een jaar geleden, live via TikTok. Lucas, redacteur bij het NOS Jeugdjournaal, gaf een rondleiding over de redactie en kijkers konden vragen stellen. Meer dan 4000 TikTok-gebruikers gaven een hartje aan de aankondiging, want zien hoe een journalist zijn werk doet: dat is best wel interessant.
Niet alleen kinderen willen weten hoe de journalistiek werkt, maar ook volwassenen. Reden voor Buitenhof om op Instagram een serie te beginnen genaamd Achter de schermen. Het is één vorm van transparantie die, net als andere, steeds populairder wordt. Maar wat is transparantie eigenlijk precies?
Laten we voor de verandering beginnen met de conclusie: journalistieke transparantie is een óntzettend breed begrip dat op allerlei manieren wordt ingevuld en uitgevoerd. Grofweg wordt transparantie gelijkgetrokken met openheid. En die openheid kan over van alles gaan.
Een aantal onderzoekers heeft geprobeerd om transparantie te verduidelijken, door het begrip op te splitsen. Één groep onderzoekers heeft transparantie opgedeeld in production transparency, actor transparency en media responsiveness. Ofwel: transparantie over de productie, transparantie over de actoren (makers, omroep) en reactieve transparantie. Die splitsing gebruik ik in dit onderzoek ook om het begrip transparantie duidelijk te maken. Mét voorbeelden natuurlijk, want dat maakt alles een stuk duidelijker.Transparantie over de productie
We beginnen bij transparantie over de productie, waarschijnlijk de meest voor de hand liggende vorm van journalistieke transparantie. Dit gaat over openheid van de journalist over het maakproces van het uiteindelijke journalistieke product. Dat kan op allerlei verschillende manieren, maar misschien wel de bekendste en belangrijkste manier is bronvermelding.
Sommige journalisten doen hun best om aan het publiek te vertellen waar ze hun informatie vandaan halen. Zo ook de onderzoeksjournalisten van het KRO-NCRV-programma Pointer. De redactie legde bijvoorbeeld uit op welke manier men onderzoek had gedaan naar de moord op Khamis Abdullah Abakar. Het artikel zit boordevol hyperlinks, zodat de lezer door kan klikken naar de bron. Op die manier wordt de informatie van de journalist controleerbaar voor de lezer.
|
Transparantie over de productie als programma? HUMAN en de VPRO maken samen het programma Argos Medialogica waarin productietransparantie centraal staat. Op hun site leggen ze het uit als: “Medialogica onderzoekt het verschil tussen beeld en werkelijkheid.” Het programma onderzoekt dus hoe beeldvorming in de media ontstaat, wie daarop invloed hebben en welke rol journalisten spelen in het geheel. Ze bieden dus een leuke kijk in de keuken bij journalisten en dragen op die manier bij aan transparantie over de productie in zijn algemeenheid. Het wordt voor de kijker namelijk duidelijker hoe programma’s en artikelen gemaakt worden. |
Journalisten en programma’s kunnen ook laten zien welke keuzes ze hebben gemaakt bij het produceren van een programma. BOOS van BNNVARA publiceerde op de website bijvoorbeeld een uitgebreide verantwoording nadat ze de uitzending BOOS: This is The Voice hadden gemaakt. In die verantwoording stond onder andere waarom de getuigen in de uitzending allemaal onherkenbaar in beeld kwamen. In de podcast die Team Ombudsman maakte vertelt redacteur Emma van den Berg erover.
Een andere vorm van transparantie over de productie is het verwijzen naar vorige producties over eenzelfde onderwerp. Zo kan de lezer zich goed informeren. Onder andere WNL doet dat bijvoorbeeld door aan het einde van nieuwsartikelen op de site “Lees ook”-linkjes te plaatsen. De artikelen waarnaar kan worden doorgeklikt bieden verdieping of uitbreiding op hetzelfde onderwerp.
De NOS plaatst ook linkjes naar andere artikelen én linkt - als daarvan sprake is - naar de regionale omroep die heeft bijgedragen aan het nieuwsartikel. Bovenaan komt dan te staan: “In samenwerking met …” Op deze manier blijft de lezer goed op de hoogte van de betrokkenheid van lokale nieuwsmedia, die vaak een veel beter beeld hebben van wat er in de regio speelt dan landelijke media zoals de NOS. De NOS neemt soms ook hele artikelen over van regionale omroepen. In dat geval komt erbij te staan: “Dit is een artikel van…”
Transparantie over de actoren
De volgende vorm van transparantie is transparantie over de actoren, dat is openheid over de organisatie(s) en personen die journalistiek bedrijven. Dan focus je niet op het specifieke product dat uiteindelijk gemaakt wordt, maar juist op alles daar omheen. Vaak gaat dat over ideologische achtergrond en geldstromen. Transparantie over die beide onderwerpen is belangrijk bij de publieke omroepen.En dat begint bij het geld. De omroepen in Nederland krijgen het grootste deel van hun geld van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Welzijn. Het overige, en aanzienlijk kleinere deel komt van kijkers, bijvoorbeeld via lidmaatschap, verkoop van programmabladen en andere nevenactiviteiten. Geld van de Ster-reclames gaat overigens rechtstreeks naar het ministerie, en dat stopt het dan in de mediabegroting. Omdat de omroepen zoveel geld krijgen van de overheid, moeten ze daar uitgebreid verantwoording over afleggen. Dat doen ze in jaarverslagen. Als voorbeeld hier de jaarverslagen van omroep PowNed.
Naast het jaarverslag kan een omroep ervoor kiezen om nog extra financiële verantwoording af te leggen. De VPRO heeft bijvoorbeeld op de website een pagina met de naam ‘Daar blijft het’, waar de omroep grofweg vermeldt waar het ledengeld in 2021 naartoe is gegaan. Op deze manier zijn ze enerzijds transparant naar de leden over de uitgave van het gedoneerde geld, en anderzijds transparant naar de kijkers over waar het binnengekomen geld aan wordt uitgegeven.
Een andere geldkwestie is het betalen van getuigen en informanten in journalistieke producties. De Code Journalistiek Handelen van de NPO is daarover duidelijk: dat mag niet. Omroepmedewerkers mogen een redelijke onkostenvergoeding geven, maar moeten daar verantwoording over kunnen afleggen.
Nog een vorm van financiële transparantie zagen we bij het festival Lowlands 2023. Dat kondigde aan alle aanwezige journalisten een zogenoemde charity fee van 10 euro te vragen. Giselle van Cann, de hoofdredacteur van NOS Nieuws, reageerde erop, dat de NOS in dit geval geen verslag zou doen van het festival. “Bij vrije nieuwsgaring hoort ook dat daar op geen enkele manier een tegenprestatie tegenover staat”, was haar commentaar.
Naast transparantie over financiën kunnen omroepen ook aan actorentransparantie over ideologische achtergrond doen. Het Nederlandse omroepbestel is daarin bijzonder, omdat een gedefinieerde ideologische achtergrond deel is van de manier waarop het bestel werkt. Behalve de NOS en de NTR moeten de omroepen namelijk een bepaalde doelgroep vertegenwoordigen. Dat kan een ideologisch gekleurde achterban zijn, zoals bij de Evangelische Omroep (EO). Op de website vermeldt de EO: “Overtuigd van Gods liefde voor iedereen, willen we verhalen vertellen over God en het volgen van Jezus.” Een duidelijke missie dus, voor een afgebakende achterban.
De doelgroepen die door de omroepen worden vertegenwoordigd zijn niet alleen gebaseerd op ideologische achtergrond, ook demografische kenmerken kunnen een rol spelen. Omroep MAX stelt bijvoorbeeld de 50-plussers in de Nederlandse samenleving te vertegenwoordigen.
De publieke omroep als geheel moet er naar streven dat het totaal aan omroepen representatief is voor de Nederlandse maatschappij. Maar hoe die samenleving eruit ziet verandert constant. Dus kunnen er omroepen bijkomen. De laatste toevoegingen aan het omroepbestel waren Ongehoord Nederland en Omroep ZWART, in januari 2022.
Naast de omroepen kunnen ook programma’s of journalisten zelf transparant zijn over hun eigen ideologische achtergrond. Soms gebeurt dat, al kan dat voor de kijker, luisteraar of lezer ingewikkeld zijn. Veel mensen verwachten van journalisten namelijk neutraliteit. Maar dat hoeft bij de publieke omroepen (behalve bij de NOS en de NTR) dus niet. Uitgesproken zijn over een onderwerp kan én mag, zolang de journalist zich aan de Code Journalistiek Handelen houdt. En dus bijvoorbeeld wederhoor haalt en feiten van meningen scheidt. De Ombudsman schreef hierover al eens een column.
Reactieve transparantie
De laatste vorm van transparantie die ik in mijn onderzoek gebruikte is reactieve transparantie. Die is anders dan de vorige twee typen want deze vorm van transparantie vindt niet op voorhand plaats maar achteraf. Ook gaat het bij reactieve transparantie altijd om een reactie op wat de lezer, kijker of luisteraar heeft gevraagd of opgemerkt.
Reactieve transparantie begint met duidelijkheid op de website van de omroep en het programma. Het publiek moet weten hoe het contact met een redactie op kan nemen als er iets aan te merken is op de journalistieke productie. Als kijkers, lezers of luisteraars geen gehoor krijgen of niet tevreden zijn met een reactie van de makers, dan kunnen ze contact opnemen met de Ombudsman voor de publieke omroepen. Alle omroepen zijn volgens de Code Journalistiek Handelen van de NPO verplicht om dat op hun site te vermelden. Nieuwsuur, van de NOS en de NTR, vermeldt dat op de site bijvoorbeeld in het stuk Over Nieuwsuur.
De Ombudsman hoopt altijd dat het publiek en de maker het zelf met elkaar op kunnen lossen. NOS Stories doet dat veel op Instagram onder de berichten die ze plaatsen. Het medium wil veel interactiviteit met het publiek. In de balk onderaan de website staat dan ook: “Praat verder op onze socials”, met daarbij links naar Instagram, YouTube en Snapchat.
Hoewel je het niet zou verwachten, kan je media responsiveness ook tijdens programma’s toepassen. EenVandaag, van AVROTROS, heeft bijvoorbeeld sinds een aantal maanden een optie om te chatten met de redactie, zelfs tijdens uitzendingen. EenVandaag heeft daar een speciaal interactieteam voor met het doel om nog meer het gesprek op te zoeken met het publiek. In de podcast die we maakten vertelt eindredacteur Gerson Veenstra daar meer over.
Hoe zorgvuldig en precies journalisten hun producties ook maken, het blijft mensenwerk. Dat er zo nu en dan toch iets niet helemaal goed gaat is onvermijdelijk. Een belangrijk deel van media responsiveness is dan ook het openbaar herstellen van zulke fouten, en wanneer dat nodig is: rectificeren.
Een aantal omroepen en programma’s heeft op de website een correctiepagina, waar zulke rectificaties geplaatst worden. Een voorbeeld van een omroep met een correctiepagina is de NOS. Op de website heeft de NOS een pagina genaamd Herstelrubriek. Met linkjes naar de gecorrigeerde artikelen wordt uitgelegd wat fout is gegaan en waarom. Maar wanneer doe je een correctie? En wanneer moet je die correctie op een correctiepagina zetten? Omroepen en programma’s voeren daarin een selectief en niet altijd eenduidig beleid. Bij de NOS kan over grote aanpassing of belangrijke journalistieke keuzes een apart artikel op de pagina Journalistieke Verantwoording komen. Maar de NOS zet bijvoorbeeld aanpassingen van typefouten niet in de Herstelrubriek.
Er zijn dus veel manieren om transparant te zijn in de journalistiek. Makers kunnen open zijn over de manier waarop ze artikelen en programma’s maken en over de bronnen die ze gebruiken. Ook kunnen ze informatie delen over hun persoonlijke achtergrond en de ideologische en financiële achtergrond van de organisatie waarvoor ze werken. Tot slot kunnen ze ingaan op reacties van het publiek en gemaakte fouten rechtzetten.
Veel verschillende voorbeelden van transparantie. Maar wil het publiek eigenlijk wel transparantie? En wat voor onderzoek is daarnaar gedaan? Je kunt het lezen in de volgende column.
Lees verder:
- Dossier Transparantie. Deel 1: Inleiding.- Dossier Transparantie. Deel 3: Het onderzoek.
- Dossier Transparantie. Deel 4: Een transparante toekomst?
- Dossier Transparantie. Het onderzoeksrapport.
- De podcast Transparantie: Nuttig of noodzaak?