Dossier Objectiviteit. 4: Waarover klaagt het publiek?

Objectiviteit, of het gebrek eraan, behoort tot de meest gehoorde klachten bij de ombudsman. Wat verwacht het publiek, en waarover gaan de klachten?

‘Ombudsman, voor een objectieve beschrijving van de nieuwsfeiten zit je bij de publieke omroep niet goed,’ schreef vorig jaar een meneer die zich ergerde aan de verslaggeving over de Amerikaanse president. Hij was niet de enige, want Team Ombudsman krijgt dit type klachten vaker, tientallen per jaar. Je zou kunnen denken dat het dan vooral gaat over journalisten die ongegeneerd hun mening staan te geven of maar één kant van een zaak belichten. Maar duiken we goed in de klachten, dan blijkt er ook nog ander ongenoegen te borrelen.

Het publiek heeft vrij duidelijk voor ogen wát men problematisch vindt aan berichten. En veegt vervolgens van alles onder de noemer ‘objectiviteit’. Dat ‘van alles’ blijkt redelijk overeen te komen met de kerntaken van de objectiviteitsnorm zoals we die eerder beschreven. Maar een echte oplossing om de objectiviteitsnorm toe te passen, geeft het publiek niet; ieder verschil van inzicht ‘belonen’ met ontslag – zoals het publiek wel eens bepleit – is in ieder geval geen oplossing.

Kerntaken

Objectiviteit als journalistieke methode is ooit geïntroduceerd omdat journalisten bij zichzelf herkenden dat zij persoonlijke voorkeuren hadden. Het is echter niet zwart-wit: een journalist is niet of wél of níet objectief. Een journalist probeert een objectieve werkmethode zo goed mogelijk toe te passen, waardoor je het vooral moet zien als een norm, bestaande uit vijf kerntaken. De Amerikaanse professor Journalistiek David Mindich maakte er het volgende handzame lijstje van:

• Een journalist dient de feiten voor zich te laten spreken en zijn eigen overtuigingen achterwege te laten.
• Een verhaal heeft altijd twee kanten en beide moeten worden besproken.
• De belangrijkste feiten moeten altijd als eerste worden genoemd.
• De feiten moeten het verhaal accuraat weergeven.
• Het verhaal moet in balans zijn, het ene aspect in het artikel mag niet onevenwichtig meer aandacht krijgen dan het andere aspect.

Natuurlijk is dit niet zaligmakend, maar zijn uiteenzetting van objectiviteit is  wel de meest complete beschrijving van de objectiviteitsnorm die de wetenschappelijke literatuur te bieden heeft.

De klachten

Ons onderzoek naar berichtgeving van de publieke omroepen over de Amerikaanse politiek doen wij op basis van wetenschappelijk onderzoek. Maar wij nemen dus zeker mee wat het publiek denkt, wil en zegt in klachten, hoe het publiek aankijkt tegen de objectiviteitsnorm, en hoe journalisten die norm toepassen. Daarom hebben wij in onze mailbox naar de klachten over objectiviteit (ook als andere terminologie werd gebruikt) en die per kerntaak ingedeeld. Omdat dan concreet wordt waarover het publiek nu specifiek klaagt als het (al dan niet gebrek aan) ‘objectiviteit’ aan de orde stelt.

 

"Ombudsman, ik schaam me dat uw omroep een anti-Trump campagne is gestart vanaf het moment dat de man president is geworden. Dat alle NPO-journalisten een hekel hebben aan de man weten we nu wel. Kunt u alstublieft neutrale journalistiek bedrijven en ophouden met deze zielige vertoning?"

Onze verwachting was dat de meeste klachten zouden gaan over de eerste twee kerntaken (de feiten voor zich laten spreken en beide kanten van een verhaal laten zien), en dat bleek te kloppen. Maar het publiek bleek ook vaak te vragen om meer accuraatheid en een andere balans in het verhaal.

Feiten spreken voor zich

De meest gehoorde klacht over (gebrek aan) objectiviteit is dat journalisten te veel hun eigen mening verkondigen. Klinkt vanzelfsprekend, een journalist houdt zich bij de feiten en zegt niet wat hij vindt. Het ligt echter iets gecompliceerder, want een journalist is geen stenograaf die cijfers verzamelt en bronnen laat leeglopen. Verhalen hebben duiding nodig. Waarom zegt persoon A iets en hoe reageert persoon B daarop? Waar verwijst de bron naar?

Een voorbeeld uit ons onderzoek: de politici die proberen de Democratische kandidaat voor het Amerikaanse presidentschap te worden, bestoken het publiek met hun standpunten. Het is dan niet de taak van de journalist om te vertellen welk standpunt het beste is, maar bijvoorbeeld wel of een kandidaat een specifieke kiezersgroep probeert te bereiken met zijn of haar standpunt.

Er zijn media die de objectiviteitsnorm gedeeltelijk of zelfs grotendeels los hebben gelaten en wel zelf waarde aan standpunten toekennen, zoals bijvoorbeeld De Correspondent doet. Dit is echter niet wat het Nederlandse publiek verwacht van journalisten die voor publieke omroepen werken, en zeker niet van journalisten die voor een taakomroep werken.

"Vanavond uw correspondent gezien in zijn nimmer aflatende inspanning om president Trump zwart te maken. Die gebruikte informatie die door de Democraten was verstrekt. Hij vertelde niet dat die informatie door de Republikeinen wordt tegengesproken. Van journalistiek is absoluut geen sprake." 

In de Mediawet is vastgelegd dat de NOS en de NTR taakomroepen zijn die het brede publiek van nieuws moeten voorzien. De andere omroepen vertegenwoordigen maatschappelijke stromingen en kunnen dus wel uitgesprokener zijn in hun opvattingen. Het publiek heeft de indeling van het omroepbestel niet altijd helder voor de geest, en verwacht dan een bepaalde objectiviteitsnorm die de omroep gezien zijn ‘kleuring’ niet hoeft te hanteren. We beschreven het al, en ook hoe de objectiviteitsnorm onderdeel is van een bredere kwaliteitsnorm.

In de praktijk stelt deze kerntaak vooral dat een journalistiek bericht duidelijk op bronmateriaal gebaseerd moet zijn. Quotes, data, feiten of passende voorbeelden. Met dat laatste bedoelen we bijvoorbeeld bepaalde illustratieve handelingen of gebeurtenissen. Laten we dit verduidelijken met… een voorbeeld natuurlijk.

Het debatoptreden van de Democratische kandidaat Michael Bloomberg werd gekwalificeerd als negatief ontvangen, omdat het publiek reageerde met boegeroep op zijn uitspraken. Dit is geen quote, data of feit dat voor heel het publiek geldt, maar een passend voorbeeld om aan te geven dat de reactie van het publiek zeker niet positief was.

Het moet voor de lezer, kijker of luisteraar helder zijn waar de journalist zijn informatie vandaan haalt. Glashelder, want Team Ombudsman ziet in veel klachten miscommunicatie terugkomen. Onduidelijke of ontbrekende bronvermelding wordt door het publiek vrij snel gezien als verslag doen vanuit persoonlijke overtuigingen.

De verantwoordelijkheid om het publiek duidelijk te informeren ligt bij de journalist. Onvoldoende bronvermelding, ongeacht of de journalist zich hiervan bewust is, hebben wij in ons onderzoek aangemerkt als (in meer of mindere mate) opiniërend.

Beide kanten belichten

Dit is de op een-na-meest gehoorde klacht. Ieder verhaal heeft twee kanten en beide moeten een kans krijgen om hun kijk op de zaak te geven. Kort gezegd, het principe van hoor en wederhoor. Maar in dit onderzoek betekent dit niet dat in elk item de Democraten en de Republikeinen aan het woord moeten komen. Wie de partijen in een verhaal zijn, hangt af van de invalshoek van de productie. Als bijvoorbeeld het deelnemersveld van de Democraten de invalshoek van het artikel is, dan zijn de Republikeinen geen partij in het verhaal.

Deze overweging geldt ook voor de verslaggeving van een lang lopend verhaal dat over meerdere artikelen wordt uitgesmeerd. Een voorbeeld: vanaf het begin van de voorverkiezingen is vrijwel zeker dat president Donald Trump de Republikeinse kandidaat wordt. Hij heeft immers brede steun vanuit zijn eigen partij. In sommige staten houden de Republikeinen daarom zelfs helemaal geen voorverkiezingen.

De Democraten en Republikeinen zijn in veel verhalen over de Amerikaanse (voor)verkiezingen twee duidelijke tegenpolen en dus de beide kanten aan het verhaal. Maar dit voorbeeld laat zien dat het ook regelmatig voorkomt dat de twee voor de hand liggende kanten niet altijd het verhaal vormen.

In de voorverkiezingen ging het vaak om de strijd tussen progressievere en conservatievere Democraten en waren dit dus de twee kanten van het verhaal, omdat het zó waarschijnlijk was dat president Trump de kandidaat namens de Republikeinen zou worden. Het belichten van beide kanten geldt daarom niet alleen per artikel, maar ook voor de bredere verslaggeving van een langer lopend verhaal.

Wanneer ten slotte een van de partijen niet wenst te reageren, moet dat natuurlijk vermeld worden. Het gebeurt vaak genoeg dat een partij – om wat voor reden dan ook – in een item niet wil reageren. Beide kanten zijn dan wel belicht, weliswaar niet volledig, maar dat is dan de verantwoordelijkheid van de partij die geen reactie wil geven. Niet van de journalist, en daar kun je hem of haar dus ook niet op afrekenen.

Belangrijkste feiten als eerste

Over deze kerntaak wordt nauwelijks geklaagd, wellicht vanwege het eenvoudige principe. Een productie begint met het benoemen van de belangrijkste feiten, je kunt immers moeilijk aan het eind van een productie pas onthullen wat het nieuwsfeit of wie de hoofdpersoon eigenlijk was.

Een fictief voorbeeld binnen ons onderzoeksterrein: een nieuwsbericht over de verkiezingsuitslagen in Nevada, dat begint met de mededeling dat een van de kandidaten jarig is. Dat is niet waar het artikel om draait en daarom moet het hier niet als belangrijkste nieuwsfeit gepresenteerd worden.

Accuraat verhaal weergeven

Een journalist kan alle feiten verzamelen en presenteren, maar als er onvoldoende of juist te veel gewicht aan een bepaald feit wordt gegeven, kan het verhaal toch niet objectief zijn. Opnieuw een voorbeeld uit ons onderzoek.

Joe Biden had voor het eerst de meeste kiesmannen in de race om het kandidaatschap van de Democraten nadat hij op Super Tuesday (dag met het hoogste aantal stemmende staten) tien van de veertien staten wist te winnen. Vlak daarna heroverde Biden ook weer de leiding in de peilingen op Bernie Sanders. Wanneer iemand zou beweren dat dit te verwachten was omdat Biden het langst voor heeft gestaan in de peilingen, dan is dat een bewering waarin de feiten het verhaal niet accuraat weergeven.

Hoewel Biden inderdaad het langste bovenaan heeft gestaan in de peilingen, leverden de eerste drie staten hem een vierde, een vijfde en een derde plaats op. South Carolina wist Biden vervolgens met bijna de helft (48,7 procent) van de stemmen te winnen, maar hij stond niet meer bovenaan in de peilingen. In sommige Super Tuesday-staten had hij helemaal geen campagne gevoerd en mensen uit zijn campagneteam hebben later ook toegegeven dat de financiën voor Super Tuesday er niet goed voorstonden.

"Wat me opvalt is hoe de berichtgeving wordt weergegeven. Het lijkt hierbij dat niet alle beschrijvingen even zwaar worden gewogen of relevant worden gevonden. Voor een objectieve weergave van de nieuwsfeiten zit je bij de publieke omroep dan toch niet goed." 

Dat Biden Super Tuesday won omdat hij het langste voorstond in de peilingen zou daarom een simplificatie zijn die het verhaal geen recht doet, hoewel dat ene feit klopt. Om een verhaal accuraat weer te geven, is vooral veel kennis van de situatie nodig. Een journalist moet de feiten tegen elkaar af kunnen wegen en in een context plaatsen om het juiste gewicht aan een argument te kunnen geven.

Vaak is het bij deze kerntaak vooral belangrijk om goed uit te leggen waarom het ene argument belangrijker is dan het andere. Welk argument welk gewicht krijgt, kan voor een journalist soms overduidelijk lijken, maar lang niet iedereen volgt het nieuws zo intensief als degenen die het nieuws verslaan.

De balans bewaren

De moeilijkste kerntaak van de vijf is een goede balans in de productie aanbrengen, want hoe doe je dat? Dezelfde hoeveelheid regels over beide partijen van het verhaal schrijven? Evenveel woorden? Precies dezelfde hoeveelheid zendtijd geven? Dat zou journalisten een onwerkbare doelstelling geven, en dan loop je bijvoorbeeld het risico dat een journalist zijn bron moet afkappen om ervoor te zorgen dat hij niet meer zendtijd krijgt dan de andere partij.

De sleutel tot deze kerntaak zit hem erin dat de ene partij niet onevenwichtig meer aandacht mag krijgen dan de andere partij. Balans bewaren is niet hetzelfde als precies evenwicht zoeken. Net als bij het punt of beide kanten aan een onderwerp benoemd worden, is ook de invalshoek belangrijk. Deze bepaalt wie of wat de partijen in het verhaal zijn en welke aspecten van belang zijn. Het verschil is dat beide partijen in een artikel wel genoemd kunnen worden, maar dat de ene partij vrijwel alle aandacht krijgt. Dan is de balans uit het verhaal en het item niet objectief.

Er is een uitzondering, en die zit in het woord ‘onevenwichtig’, namelijk als het geen nut heeft om (veel) aandacht te besteden aan een van beide partijen. Neem nog eens ons eerdere voorbeeld:

Dat Trump minder aandacht kreeg in de verslaggeving tijdens de voorverkiezingen is niet vanwege een gebrek aan balans, maar omdat hij vrijwel zeker de Republikeinse kandidaat zal worden. Er waren zelfs Amerikaanse staten die hun Republikeinse voorverkiezingen niet door lieten gaan omdat het vrijwel zeker was dat Trump de kandidaat zou worden.

Dat Trump dus minder aandacht kreeg in de verslaggeving rond de voorverkiezingen is daarom niet onevenwichtig. Die balans in de berichtgeving hoort pas te verschuiven als het om de daadwerkelijke verkiezing van de Amerikaanse president gaat. Een dergelijk verschil in balans moet de journalist uiteraard wel uitleggen – misschien kort, en het hoeft ook niet elke keer met dezelfde nadruk.

Balans bewaren is vooral een afweging van de situatie, op basis van feiten, data en duidelijk bronmateriaal. En het belangrijkste blijft dat de journalist duidelijk uitlegt waarom bepaalde keuzes gemaakt zijn en op welk bronmateriaal de productie is gebaseerd. Journalistieke producties komen altijd tot stand door afwegingen. Wat wordt wel geselecteerd en wat niet? Door transparant om te gaan met het bronmateriaal en duidelijk redactionele keuzes uit te leggen, kan een journalist laten zien hoe de objectiviteitsnorm is toegepast.

Geen meningencircus

Tussen de mails die Team Ombudsman de afgelopen jaren over objectiviteit kreeg, zat ook zeker een percentage klachten dat zich het beste als volgt laat samenvatten: een bericht is objectief als ik het volledig eens ben met de verkondigde mening, en anders bent u partijdig! Juist om uit dat meningencircus te blijven, hebben we in ons onderzoek objectiviteit als norm concreet gemaakt. Met die basis bekeken we een maand de berichtgeving over de Amerikaanse politiek. Zodat we dan heel concreet antwoord kunnen geven op de vraag hoe journalisten van de publieke omroepen de objectiviteitsnorm toepassen.

Dossier Objectiviteit. 1: Hoe verslaan de publieke omroepen de Amerikaanse politiek?
Dossier Objectiviteit. 2: Wat is objectiviteit eigenlijk?
Dossier Objectiviteit. 3: De regels en de wet, wat moet en wat mag?
Dossier Objectiviteit. 5: En dan nu de praktijk.
Dossier Objectiviteit. 6: Hoe doen de taakomroepen het?
Podcast episode 6: De olifant in de kamer.