Dossier Objectiviteit. 1: Hoe verslaan de publieke omroepen de Amerikaanse politiek?

De objectiviteit van de publieke omroepen staat weleens ter discussie, blijkt uit vragen en klachten aan de ombudsman. Maar wat bedoelt het publiek dan, en hoe onderzoek je zo’n ingewikkeld begrip? We maken er de komende tijd een dossier over.

Op dit moment raast het coronavirus over ons heen en blijkt er een enorme behoefte aan  de berichtgeving van de publieke omroepen. Van door miljoenen bezochte livestream-artikelen tot in enkele dagen meer dan tienduizend vragen voor themaprogramma’s, en recordcijfers voor extra uitzendingen. Maar je journalistieke product blijven verbeteren, als onderdeel van een transparante werkmethode, staat los van moment of omstandigheden en draagt bij aan het vergroten van de betrouwbaarheid. Ook, of misschien wel: juist nu er zo veel belang gehecht wordt aan die onafhankelijke, onpartijdige, misschien mogen we zeggen: objectieve nieuwsvoorziening.

Onderzoek

Drie jaar ben ik nu ombudsman voor de journalistieke producties van de publieke omroepen. Ik behandel klachten en vragen van het publiek. Maar er is ook ruimte voor eigen onderzoek. Ik zag de afgelopen jaren de aard van de vragen en klachten verschuiven. Er komen minder klachten binnen over fouten in nieuwsberichten, misschien omdat het makkelijker geworden is om die bij een aantal programma’s rechtstreeks verbeterd te krijgen.  Ik krijg wel meer vragen over waarom er wel of géén aandacht aan onderwerpen wordt besteed, en dat zijn vaak de lastigste. Met als gevolg een voor de klager vaak onbevredigend antwoord: “Sorry, elders in de wereld/het land/de stad gebeurde er iets/niets dat meer/minder/andere aandacht kreeg. ” Graag doorhalen wat niet gewenst wordt… 

En dan is er de regelmatig voorkomende vraag over de positionering van de journalistieke programma’s. “U bent de publieke omroep, u moet objectief het nieuws brengen!” De rest van een klacht bevat dan nogal eens  de opmerking “van mijn belastingcenten”. Inderdaad, iedereen betaalt mee aan de publieke omroep. Maar in hoeverre klopt daarmee de eerste opmerking ook?

Team Ombudsman kwam begin 2019 met een uitgebreid onderzoek naar de diversiteit van talkshowgasten en komt nu met een nieuw dossier. De komende weken publiceren wij in een serie artikelen een verkennend onderzoek naar objectiviteit van berichtgeving, met als concreet voorbeeld hoe programma’s van de publieke omroepen verslag doen van de Amerikaanse politiek.

Waarom de term objectiviteit?

De levendige discussie over objectiviteit is al zo oud als de journalistiek zelf. Het begrip staat regelmatig ter discussie en dan vooral de toepassing ervan. Dat zagen wij als Team Ombudsman niet alleen in de wetenschappelijke literatuur, maar ook in de vragen en klachten die het publiek heeft. Objectiviteit van de journalistiek leeft enorm en iedereen vindt er iets van.

We beginnen ons onderzoek met het zoeken naar een bruikbare definitie, vanuit een wetenschappelijk perspectief. Want hoewel er binnen de wetenschap ook stemmen opgaan dat journalistieke objectiviteit niet bestaat of zijn langste tijd heeft gehad, willen wij er wel mee werken. De publieke omroepen hebben immers een publieke opdracht waar het begrip een rol in speelt. We laten dan ook zien hoe de Mediawet, beleidsplannen en missiestatements van de omroepen zelf de journalistieke taak beschrijven. Maar wat voor een ombudsman misschien wel belangrijker is: wij merken dat het publiek de term veel gebruikt én aangeeft objectieve journalistiek meer te waarderen en te vertrouwen, zoals zal blijken uit een terugblik op drie jaar objectiviteitsklachten.

Waarom één onderwerp?

Om het onderzoek een duidelijk kader te geven, hebben we ervoor gekozen om het aan één onderwerp te koppelen. Van belang was dat die casus ons in een overzichtelijke periode de garantie gaf op een aanzienlijk hoeveelheid nieuws, en daarnaast over een onderwerp waarover Team Ombudsman regelmatig vragen en klachten kreeg en krijgt. De keuze viel op de Amerikaanse politiek: de periode van de voorverkiezingen voor het presidentschap van de Verenigde Staten op 3 februari tot en met het fenomeen Super Tuesday op 3 maart 2020. In deze maand werd ook het impeachmentproces tegen president Trump afgerond en werden op allerlei terreinen politieke besluiten genomen.

Van tevoren was van verschillende programma’s en websites te verwachten dat zij aandacht zouden besteden aan de Amerikaanse politiek en hierop zijn ze dan ook geselecteerd. We betrokken zoveel mogelijk verschillende omroepen bij ons onderzoek, om het dichtbij een afspiegeling van het Nederlandse publieke omroepbestel te kunnen laten komen. Leidend was daarin of het programma normaal gesproken aandacht aan buitenlandse politieke besteedde.

Uiteindelijk hebben we per productie (item, fragment, artikel, uitzending) op de diverse platforms (televisie, radio, internet) naar objectiviteit gekeken en gescoord. De precieze methode leggen we later in het dossier uit, als we de resultaten laten zien. Maar de bedoeling van dit onderzoek is om iets te kunnen zeggen over de objectiviteit van programma’s en platforms op zich, niet om er per afzonderlijke productie een welles-nietes discussie over te voeren. Daarom is de grote hoeveelheid omroepen, platforms en producties juist zo belangrijk. Data zijn in toenemende mate van belang om trends in de gaten te houden en daarom hebben wij het onderzoek op deze wijze opgezet.

Waar willen we heen?

Hele bibliotheken zijn volgeschreven over wat ‘journalistieke objectiviteit’ zou inhouden, met een voorkeur voor synoniemen als onpartijdigheid, balans, geen standpunt en neutraliteit. Vervolgens krijgen beginnende journalisten het al ingewreven: neutraliteit bestaat niet, je neemt altijd jezelf mee in je verslaglegging, en wat is balans in berichtgeving als ontwikkelingen één bepaalde richting uitgaan? Maar waarom vraagt een stevig deel van het publiek dan toch steeds om objectiviteit? En wat kan een onderzoek van Team Ombudsman dan betekenen?

Uiteindelijk willen we inzichtelijk maken wat  journalistieke programma’s en publicaties van de publieke omroepen daadwerkelijk doen. In dit geval met als onderwerp de Amerikaanse politiek, en in dit specifieke tijdvak omdat dit ons de garantie van een behoorlijke hoeveelheid berichten en items biedt. Zitten er vormen van opiniëring in, en zo ja: hoe dan, waarom is dat, en mag het of zouden we er iets aan moeten doen?

 

Team Ombudsman bestond voor dit onderzoek uit Jan de Wit (stagiair afkomstig van de master Journalistiek en Nieuwe Media aan de Universiteit Leiden), assistent-ombudsman Wilma de Weerd en de ombudsman zelf. Het dossier omvat 6 artikelen en een podcast waarin ombudsmannen van enkele buitenlands publieke omroepen reflecteren op de vragen die zíj krijgen over objectiviteit. Want er wordt – wereldwijd blijkbaar – van publieke omroepen op dit vlak iets extra’s verwacht.

Dossier Objectiviteit. 2: Wat is objectiviteit eigenlijk?
Dossier Objectiviteit. 3: De regels en de wet, wat moet en wat mag?
Dossier Objectiviteit. 4: Waarover klaagt het publiek?
Dossier Objectiviteit. 5: En dan nu de praktijk.
Dossier Objectiviteit. 6: Hoe doen de taakomroepen het?
Podcast episode 6: De olifant in de kamer.