Discussie over overbevolking in Over Bevolking
De bevolking van Nederland groeit. Maar hoe hard eigenlijk? En vooral: wat betekent die bevolkingsgroei voor de klimaatverandering? Dat is het uitgangspunt van de VPRO-documentaire 'Over bevolking'. In de film onderzoekt de maker de impact van de groeiende wereldbevolking en het krijgen van kinderen op het klimaat. Want die impact is best groot, zo blijkt uit een deel van de documentaire. Maar klopt dat wel? Een kijker had daar grote vraagtekens bij en klopte aan bij de Ombudsman.
“De uitzending bevat meerdere feitelijke onjuistheden en ontbrekende context, waardoor een verkeerd beeld ontstaat van zowel de klimaatcrisis als populatiegroei.”, schrijft de kijker ons. In de mail beargumenteert de kijker onder andere dat er verkeerde experts aan het woord komen en eenzijdige studies worden getoond. Maar volgens de kijker is het grootste probleem dat er in de uitzending wordt gezegd dat "je beter wekelijks van Amsterdam naar New York kan vliegen dan een kind nemen."
Deze claim, die inderdaad in de uitzending zit, zou gebaseerd zijn op een verkeerde interpretatie van een wetenschappelijk onderzoek, schrijft de kijker. “Deze uitspraak is gebaseerd op een (onjuiste) interpretatie van de data uit één artikel: The Climate Mitigation Gap van dr. Seth Wynes en prof. Kimberly Nicholas. In deze studie worden toekomstige emissies van nakomelingen meegenomen bij het vaststellen van de totale uitstoot die het nemen van een kind met zich meebrengt. Dit wordt ook in de uitzending uitgelegd. Echter dit is precies de reden waarom je deze cijfers niet kunt vergelijken met huidige emissies (zoals vliegen) in het bestrijden van de klimaatcrisis aangezien de klimaatcrisis op korte termijn moet worden opgelost.”
Een studie met een scherpe rand
De studie waar de kijker over mailt komt in de uitzending verschillende keren voorbij, maar voor we kunnen beoordelen of dat op de juiste manier gebeurt, is het goed om de context te schetsen. Het onderzoek uit 2017 is gedaan door Dr. Seth Wynes en professor Kimberly Nicholas van de Universteit van Lund in Zweden. In de studie concluderen ze dat de CO2-impact van het krijgen van een kind enorm is. Eén kind minder levert een CO2-reductie op van 58,6 duizend kg per jaar. Ter vergelijking: volgens hetzelfde onderzoek levert het niet hebben van een auto een CO2-besparing op van 2,4 duizend kg per jaar.
Om tot de berekening van de CO2-reductie per kind te komen, maken de onderzoekers gebruik van een ingewikkelde rekenmethode die bestaat uit meerdere stappen. Zo wordt niet alleen gekeken naar de potentiële CO2-uitstoot van het ene kind, maar ook naar dat van zijn of haar nakomelingen. Deze rekenmethode hebben ze niet zelf bedacht, maar die komt uit een eerder onderzoek uit 2009.
Toen de studie uitkwam, deed deze de nodige stof opwaaien. En dat kwam vooral door de conclusie die de onderzoekers trokken: “We have identified four recommended actions which we believe to be especially effective in reducing an individual's greenhouse gas emissions: having one fewer child, living car-free, avoiding airplane travel, and eating a plant-based diet.” Ofwel: er zijn vier acties die echt zoden aan de dijk zetten. Geen vlees eten, niet vliegen, geen auto hebben en een kind minder krijgen.
Maar de onderzoekers trokken nog een conclusie: “These suggestions contrast with other top recommendations found in the literature such as hang-drying clothing or driving a more fuel-efficient vehicle. Our results show that education and government documents do not focus on high-impact actions for reducing emissions.” Kort gezegd constateren de onderzoekers dat er in de campagnes eigenlijk niet gefocust wordt op de belangrijkste dingen die een individu kan doen om zijn CO2-uitstoot te beperken.
Over Bevolking
De VPRO-programmamaker neemt in Over Bevolking als belangrijk uitgangspunt voor zijn film dat er een taboe heerst op het praten over de klimaatimpact door het krijgen van kinderen. Op de bijbehorende website van het programma wordt de maker als volgt geciteerd: “Klimaatverandering wordt veroorzaakt door mensen, daar zijn alle serieuze wetenschappers het over eens. Logischerwijs zou ik dan zeggen: minder mensen is minder uitstoot. Toch lijkt het in toom houden van de wereldbevolking nooit een serieus onderwerp van gesprek te zijn. (…) Is de groeiende wereldbevolking überhaupt geen probleem? Of is het een groot taboe, waar je je vingers niet aan wil branden?”
De voice-over in het programma spreekt ook over het taboe dat zou rusten op bevolkingskrimp: “Minder mensen is minder uitstoot. Klinkt buitengewoon effectief, maar kan je zomaar aan die knop draaien? Het is nogal een gevoelige. Ik wil graag weten waarom deze knop nooit een serieus onderwerp van gesprek lijkt te zijn. Rust er een taboe op bevolkingskrimp?”
Vliegen of een kind krijgen?
Het onderzoek komt in de uitzending naar voren in een gesprek met klimaatdeskundige Jessie van Hattum. Het gesprek begint met een aantal specifieke cijfers over de CO2-impact van verschillende dingen, zoals vegetariër worden (0,8 ton CO2 per jaar), een trans-Atlantische vlucht minder nemen (1,6 ton CO2 per jaar) en het niet krijgen van een kind. De klimaatdeskundige zegt over het laatste: “En je kan er ook voor kiezen om geen kind te krijgen en dan bespaar je tot wel 58,6 ton CO2 per jaar.”
Een stevige en vrij concrete uitspraak die volgens de Code Journalistiek Handelen zeker een onderbouwing verdient. En die komt er ook. De deskundige geeft aan dat de cijfers komen uit het al eerder genoemde onderzoek van de Universiteit van Lund, en ook wordt gemeld dat dit onderzoek zich weer baseert op eerdere wetenschappelijke onderzoeken. Het is belangrijk om te vermelden dat dit gebeurt. Het is immers de taak van de journalist om te zorgen dat voor het publiek te achterhalen is waar informatie vandaan komt. In de Code Journalistiek Handelen staat hierover: “In producties worden in beginsel de bronnen vermeld.”
Vervolgens wordt ook uitgelegd hoe de onderzoekers gekomen zijn aan het getal 58,6 ton: “Ja, dat is wel belangrijk om te weten dat ze niet alleen naar het kind hebben gekeken, maar ook de kinderen van dat kind. En daarvan en daarvan.” Het is ook in dit stuk van het programma dat de uitspraak wordt gedaan over het wekelijks vliegen van Amsterdam naar New York. “Als we vervolgens uitrekenen hoeveel CO2 je uitstoot met een vlucht van Amsterdam naar New York krijg je 0,86 ton CO2. Dat zou betekenen dat je minder CO2 uitstoot als je iedere week van Amsterdam naar New York vliegt dan wanneer je een kind op de wereld zet.”
Een oneerlijke berekening
Het is dit punt waar volgens de klagende kijker sprake is van feitelijke onjuistheden die gecorrigeerd moeten worden. “In tijden van klimaatcrisis is het kwalijk om foutieve vergelijkingen te verspreiden die mogelijk leiden tot bagatellisering van vervuilend gedrag.”, schrijft de kijker. Maar is het een foutieve vergelijking? Daarvoor moeten we vooral kijken naar de onderbouwing van die vergelijking.
Om te beginnen de cijfers. Die komen uit het al eerder genoemde onderzoek en de bron is dus duidelijk. In een mail aan de klagende kijker legt de redactie uit dat ze in de research extra onderzoek hebben gedaan naar de herkomst van de cijfers. De redactie schrijft: “We hebben in onze research onderzocht in hoeverre de cijfers uit dit onderzoek nog betrouwbaar zijn en daaruit is voor ons toen niet gebleken dat deze cijfers van Murtaugh and Schlax absoluut niet kloppen. Bovendien concludeerden we in de research dat, alhoewel het onderzoek dus 7 jaar oud is, het centrale punt nog altijd overeind staat, namelijk dat het krijgen van een kind een substantiële impact op het klimaat heeft. Een relatief gezien veel grotere impact dan veel andere zaken (van het gebruik van plastic zakjes tot inderdaad vliegen). Dat punt wilden we vooral maken en dat is volgens ons ook nog altijd geldig.”
In de uitzending is dit het uitgangspunt voor de berekening van de vergelijking tussen vliegen en het krijgen van een kind. Als we uitgaan van wekelijks vliegen van Amsterdam naar New York, dan kom je op 52 vluchten die elk 0,86 ton uitstoten. Het simpele rekensommetje leert dat al die vluchten samen zorgen voor een uitstoot van 44,72 ton CO2 per jaar (52x0,86). Dus wie puur afgaat op de cijfers uit het Lund-onderzoek zal niet anders kunnen concluderen dan dat de uitspraak klopt.
Toch heeft ook de kijker gelijk als hij de rekensom in twijfel trekt. Immers, het cijfer voor het krijgen van één kind minder is afhankelijk van heel veel factoren. Zo wordt ervan uitgegaan dat ieder kind hetzelfde uitstoot en dat ook de nakomelingen van dit kind weer hetzelfde gaan uitstoten. Er wordt dus een voorspelling gedaan over de toekomst om tot deze berekening te komen. En de uitkomst van die voorspellende berekening wordt naast iets meetbaars gelegd uit het hier en nu (trans-Atlantisch vliegen). Hier is een nuance dus noodzakelijk. De vraag is of dat in het programma voldoende wordt gedaan.
Nuance achteraf
Ook de makers van het programma vonden de nuance nodig, zo laten ze de kijker weten in een brief. Naar aanleiding van de klacht komen ze tot de conclusie dat dit bij sommige uitingen over de documentaire verkeerd is gegaan. Daarbij is hoe het op Instagram terecht is gekomen volgens de redactie te stellig: “Op Instagram is vervolgens de titel gebruikt: "je kan beter veel vliegen dan een kind kan nemen." Dat is een stuk stelliger, en het spoort bij nader inzien inderdaad indirect aan om veel te gaan vliegen als je besluit een kind minder te nemen, of geen kinderen hebt. Daar ben ik niet zo gelukkig mee en we zullen deze instagramkop dan ook wijzigen in 'hoeveel CO2 stoot een kind uit?'.”
De klacht van de kijker zorgt er ook voor dat de redactie extra uitleg op de website zet, bijvoorbeeld over waar de cijfers in de documentaire vandaan komen. De Ombudsman is blij met deze extra onderbouwing. Want het is volgens de Code Journalistiek Handelen belangrijk om aan bronvermelding te doen. In deze toevoeging op de website van Over Bevolking is ook ruimte voor de nuancering van de cijfers, er wordt uitgelegd dat het gaat om een voorspelling en dus deels gebaseerd is op aannames: “De bron van de bewering dat één kind minder krijgen 58,6 ton CO2 per jaar uitspaart, is een wetenschappelijk artikel. Hier wordt het besproken in een toegankelijk verhaal in The Guardian. Het cijfer is goed onderbouwd, maar natuurlijk kan niemand echt in de toekomst kijken. Er komen daarom nogal wat aannames bij kijken.”
Het was uiteraard beter geweest als deze nuance en de uitgebreide uitleg meteen een plek hadden gekregen in de uitingen van de redactie. Maar het is goed dat dit in elk geval achteraf alsnog gedaan is. Iemand die nu op zoek gaat naar de documentaire zal ook deze nieuwe informatie kunnen vinden. Zo wordt aan het einde van de documentaire doorverwezen naar de website die hoort bij de documentaire.
Voor de kijker die contact zocht met de Ombudsman zijn de aanpassingen echter niet voldoende. Volgens hem had de redactie niet mogen werken met aannames: “De reactie (…) – dat "de documentaire slechts wil aangeven dat als de gegevens zouden kloppen, dit tot een bepaalde conclusie zou leiden" – is ontoereikend en onjuist. De redactie moet niet speculeren of de door haar verzonnen vergelijking klopt maar moet dit controleren, dat is juist haar taak volgens de Code Journalistiek handelen.
Eigen onderzoek van de kijker levert het opmerkelijke feit op dat één van de beide schrijvers van het in Over Bevolking geciteerde onderzoek de uitkomsten in het openbaar al vrij snel nuanceert. Zo zegt de onderzoekster in een podcast van Vox: “One thing it’s really important to realize is that population is actually irrelevant to solving the climate crisis. And the reason for that is that we only have the next few years to solve the climate crisis reasonably well.”
Met dit citaat legt de onderzoekster goed uit waar het verschil van mening zit tussen de redactie en de klagende kijker. Volgens de kijker wordt de suggestie gedaan dat door het niet krijgen van kinderen iets gedaan kan worden aan klimaatverandering. Zowel de kijker als de hierboven geciteerde onderzoeker beargumenteren echter dat het niet krijgen van kinderen eigenlijk te laat is. Klimaatverandering moet in de komende jaren aangepakt worden. Die eventuele extra kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen maken in dat korte tijdsbestek geen verschil meer.
Nog altijd niet compleet
Je kunt beargumenteren dat dit inderdaad een aspect is dat mist in de uitzending van Over Bevolking. De gemiddelde uitstoot van een kind komt pas op dat hoge cijfer uit op het moment dat het kind volwassen is, kinderen heeft en zelfs kleinkinderen of achterkleinkinderen. Bovendien maakt het nogal uit waar dat kind geboren wordt. Of zoals Millieudefensie het opschrijft: “De korte samenvatting is: het maakt voor de wereld nogal wat uit waar een kind geboren wordt. Als er al ergens op de wereld mensen moeten gaan denken aan minder kinderen, is dat niet in Nigeria maar in Noord-Amerika. In Amerika groeit de bevolking deze eeuw met meer dan een derde. En Amerikanen stoten veel meer broeikasgassen uit dan Nigerianen.”
In het rapport uit 2019 van het United Nations Environment Programme (UNEP) staat ook dat de focus wat betreft het aanpakken van klimaatverandering niet kan komen te liggen op het afremmen van de bevolkingsgroei: “Bevolkingsgroei op zichzelf leidt niet automatisch tot een onhoudbare belasting van het milieu. Het probleem ontstaat doordat deze groei samengaat met de huidige patronen van consumptie en productie, die niet duurzaam zijn. Gezien de onvermijdelijkheid van bevolkingsgroei en andere demografische ontwikkelingen is het belangrijk om deze trends los te koppelen van de schadelijke druk op het milieu.”
Dit had allemaal benoemd kunnen worden in de uitzending. Een verplichting om dat te doen is er echter niet. Het is aan een redactie zelf om een keuze te maken in wie ze in een uitzending of item aan het woord laten en waarover ze spreken. Dit is vastgelegd in de als redactionele autonomie en is een belangrijk onderdeel van de persvrijheid. De redactie mag er dus voor kiezen dit niet te benoemen. Wat niet mag is daarmee de werkelijkheid geweld aan doen. En juist dat is wat volgens de klagende kijker wel gebeurt door het bovenstaande niet te vermelden.
Maar er wordt wel degelijk aandacht besteed aan de kritische noten die er zijn rondom de impact van bevolkingsgroei op het klimaat. Op verschillende momenten komt in de uitzending naar voren dat er gaten te schieten zijn in het verhaal over de impact van het krijgen van een kind. Zo geeft één van de sprekers aan dat het eigenlijk zou moeten gaan over de beleidskeuzes van overheden en bedrijven. Dat dit op korte termijn veel meer zoden aan de dijk zet. Ook het feit dat het krijgen van een kind in de westerse wereld inderdaad een enorme impact zou kunnen hebben, maar dat daar de bevolking op dit moment nou juist niet enorm groeit, zit in de documentaire.
Op de website staat bovendien nog een verdere nuancering: “De 58,6 ton CO2 per kind per jaar is afgeleid uit een wetenschappelijk artikel dat al in 2009 verscheen, en dat gaat op zijn beurt uit van uitstoot- en reproductiecijfers uit het jaar 2005, voor een aantal rijke landen. Met impliciet de aanname dat de uitstootcijfers voor altijd gelijk zouden blijven. Nu zien we over de afgelopen 20 jaar een heel langzame daling van de CO2-uitstoot. Daarnaast zijn we ons iets minder gaan voortplanten. Het is en blijft koffiedik kijken, maar die 58,6 ton CO2 zou dus ook lager kunnen zijn dan het wetenschappelijk onderzoek stelde.”
Toch blijft de redactie achter de eigen conclusie staan, zo staat op de website: “Maar dat neemt de olifant in de kamer nog steeds niet weg. Elk kind dat geboren wordt, zeker in Nederland, betekent een verhoging van de CO2-uitstoot, nu en vooral in de toekomst.”
Conclusie
Wie puur naar de cijfers kijkt komt tot dezelfde conclusies als de programmamaker wat betreft de CO2-uitstoot van een kind of van een trans-Atlantische vlucht. Waar je echter discussie over kan voeren is het belang van die cijfers. Want betekent het niet krijgen van een kind echt dat je nú iets doet aan klimaatverandering? Deze vraag is nog niet zo makkelijk te beantwoorden en ligt buiten de opdracht van de Ombudsman. Waar de Ombudsman wel naar heeft gekeken is of de redactie van Over Bevolking het programma op de juiste journalistieke manier heeft gemaakt.
Voor de kijker is duidelijk waar de makers van het programma hun verhaal op baseren. Dat zit zowel in de documentaire zelf als op de website en in andere uitingen. Het is goed dat de redactie extra uitleg en nuance heeft aangebracht na de klacht van de kijker. Daardoor kan het publiek een betere inschatting maken van de waarde van de cijfers en de bronnen. Het was uiteraard beter geweest als dit al meteen een plek had gekregen in het programma.
Het niet vermelden van de verdere nuancering van de cijfers zoals de klagende kijker had gewild, is niet per definitie een journalistieke fout. Er wordt in het programma voldoende ruimte gegeven aan twijfel over de impact van overbevolking en er is dan ook geen sprake van het verkeerd voorlichten van het publiek. Wat er in het programma gezegd wordt, klopt op basis van de beschikbare bronnen.
Dat niet alles uit het wetenschappelijk onderzoek en de discussie daaromheen is benoemd, klopt echter ook. Dit is echter niet zo’n grote omissie dat er sprake is van het verkeerd voorlichten van het publiek, zoals de klagende kijker beargumenteerde. Het zou een completer beeld opleveren als het wel mee was genomen, maar een documentaire is geen encyclopedie. Niet iedere mogelijke nuance in een wetenschappelijke discussie kan of hoeft te worden meegenomen in een televisieprogramma.