Klacht over Buitenhof: parafraseren als onmisbaar journalistiek gereedschap

Naar aanleiding van een vraag in Buitenhof meldden zich enkele klagers bij de rechter en de ombudsman, waaronder het bestuur van Forum voor Democratie (FvD). De presentator van het programma zou de fractievoorzitter van FvD vals beschuldigd hebben door een feitelijk onjuiste bewering te doen en die daarna niet te recht te zetten. De rechter wees het verzoek om rectificatie af en de ombudsman toetste de klacht aan de journalistieke code van de NPO.

De uitzending en de tweet

In de uitzending van Buitenhof (VPRO) op 23 februari vroeg presentator Natalie Righton aan Eerste kamerlid en voormalig FvD-lid Henk Otten: “Thierry Baudet baarde deze week in de Tweede Kamer opzien door te zeggen dat hij denkt dat de EU een vooropgezet plan heeft om het blanke Europese ras te vervangen door Afrikaanse migranten. Dat zorgde ervoor dat de vice-premier De Jonge afgelopen vrijdag zei “Dat is wel heel radicaal taalgebruik, en ik wil eigenlijk iedereen oproepen zich daar tegen uit te spreken.” Wat vindt u daarvan?”

Wat het antwoord van Otten was, zal niemand zich meer herinneren, want de fractievoorzitter van Forum voor Democratie reageerde vrijwel direct op sociale media dat de presentator “schandelijke leugens” verspreidde. Hij had een en ander “absoluut niet gezegd” en eiste binnen een uur rectificatie, op straffe van een kort geding.

‘s Middags zette Buitenhof een reactie op de website, waarin werd gesteld dat de woordkeuze “een juiste parafrasering [was] van zowel de uitspraken van Thierry Baudet (die in het publieke debat ook in het licht werden geplaatst van eerdere uitspraken van hem over dit onderwerp) als de wijze waarop deze uitspraken werden opgevat door enkele Tweede Kamerleden en Minister De Jonge”.   

Wel een klacht, geen vraag om rectificatie

De ombudsman kreeg die zondagavond een brief met klacht vanuit het partijbestuur, die – samengevat – stelde dat “de genoemde journalistieke uiting van Buitenhof en van de presentatrice/journaliste in kwestie in strijd is met de journalistieke code van de NPO. Bovendien concluderen we dat er geen invulling wordt gegeven aan de passage in de code inzake het erkennen van fouten en onzorgvuldigheden.”

Om rectificatie vroeg het FvD-partijbestuur de ombudsman niet. Terecht, want ik kan die niet afdwingen, dat kan in ons land alleen de rechter. Wanneer een zo fundamenteel recht – vrijheid van de pers of van meningsuiting – in het geding is, is het goed dat de alleen hoogste macht in onze rechtstaat zich hierover kan uitspreken. De rechter wees overigens op 25 maart de vordering om rectificatie af. Voor toetsing aan de Journalistieke Code – die is opgesteld op basis van (inter)nationaal aanvaarde journalistiek ethische normen en afspraken en die alle omroepen hebben aanvaard – zijn de klagers wel aan het goede adres.

Journalistieke werkwijze

De rechter moest bepalen of in deze zaak twee grondrechten met elkaar in botsing kwamen - het recht op eerbiediging van de goede naam van Baudet tegenover het recht op vrijheid van meningsuiting van de VPRO - en of de vraag die de presentator stelde “onrechtmatig” ten opzichte van Baudet zou zijn geweest. De rechter oordeelde in het voordeel van de vrijheid van meningsuiting en vond de vraag niet onrechtmatig jegens Baudet: rectificatie was dus niet nodig. Maar interessant was wat de rechter schreef over dat waar de ombudsman op toeziet: journalistiek handelen, in dit geval het parafraseren.

Gereedschapskist

Citeren, samenvatten en parafraseren zijn drie instrumenten uit de gereedschapskist die het journalistieke interview is (een ervaren interviewer heeft er overigens nog wel meer tools in zitten, zoals het fileren, uitbenen, boren en zagen). Neem je de journalist de mogelijkheid tot samenvatten en parafraseren af, dan kan dat tot onnodig omslachtige, moeizame en dus minder effectieve interviews leiden wanneer je, bij het krijgen van reactie op uitlatingen van anderen, alleen nog maar letterlijk zou mogen citeren.

De rechter schreef dat parafraseren inhoudt “het in eigen bewoordingen weergeven van de inhoud van hetgeen er gezegd is. Bij een parafrase heeft degene die parafraseert dus meer vrijheid [dan bij een citaat]. Maar ook de parafrase moet (in voldoende mate) inhoudelijk recht doen aan hetgeen wat gezegd is.” Vervolgens stelde de rechter dat dat in Buitenhof “tot op zekere hoogte” gebeurde en liet dat zien met voorbeelden van eerdere opmerkingen van Baudet. Maar de parafrase was wel “gebrekkig”, vond de rechter, omdat enkele specifieke, beladen woorden uit de vraag door Baudet nou net niet werden gebruikt in het Kamerdebat waarnaar de presentator verwees.

De Journalistieke Code zegt niets specifieks over hoe te citeren, parafraseren of samenvatten. De code zegt wel dat informatie die gebracht wordt correct en gecheckt moet zijn. Ook creatief parafraseren dient dan, als je je aan de code wilt houden, wel inhoudelijk dicht genoeg bij oorspronkelijke uitlatingen of opvattingen van de geparafraseerde persoon te blijven, zodat die inhoud door de parafrase niet fundamenteel verandert. De presentator bleef - gezien eerdere uitspraken van de fractieleider van FvD, het vonnis gaf er vele voorbeelden van – inhoudelijk, zij het niet woordelijk, binnen die lijnen. Waarmee de klachten over het schenden van de journalistieke code, het doen van valse beschuldigingen en het niet corrigeren daarvan door de VPRO ongegrond zijn.

De nasleep van die ene vraag in Buitenhof, waarop we het antwoord inmiddels al weer lang vergeten zijn, zal mogelijk menig interviewer wat preciezer aan het parafraseren zetten. Dat is op zich goed. Maar laat het scherpe, provocerende parafrase-mes uit de gereedschapskist van de kritische interviewer ook zeker niet uit voorzichtigheid bot worden.