Citeren doe je letterlijk
In het kort:
- De klacht stelde dat WNL op Zondag twee politici onjuist citeerde.
- Een citaat moet kloppen.
- Bij een parafrase heb je meer vrijheid in woordkeus. Maar ook een parafrase moet inhoudelijk kloppen met wat er oorspronkelijk is gezegd.
- Wie als bron naar een citaat in een tweet verwijst, moet checken of de twee het geciteerde wel correct weergeeft.
- WNL op Zondag stelde uitspraken te citeren, maar in twee van de drie gevallen klopte dat niet.
De Ombudsman kreeg een klacht over het gebruik van uitspraken van leden van Forum voor Democratie door Rick Nieman, de presentator van WNL op Zondag. In de uitzending van 15 januari 2023 voerde hij een gesprek met Hanke Bruins Slot, de minister van Binnenlandse Zaken over mogelijke ondermijning van de democratie. De minister bereidt daarover een wetsvoorstel voor, maar wat is dan wel en niet ondermijning? Dus vroeg de presentator de minister het volgende:
(10:07) “Mag ik dan met u kijken naar wat dan wel of geen ondermijning zou zijn? Ik heb een paar citaten van Tweede Kamerleden van Forum voor Democratie, allemaal op video terug te vinden, van vorig jaar, opgezocht. Thierry Baudet, 16 februari: “Ik geloof niet dat ideeën dingen veranderen, ik geloof dat wapens dingen veranderen. Het is een fantasie om te denken dat politiek daadwerkelijk dingen kan veranderen.” Gideon van Meijeren, 10 juli: “Het is niet altijd gezond in een democratie als er een taboe rust op het gebruik van geweld”. Nog een keer Van Meijeren, 25 juni, “Het hele systeem moet in elkaar storten zodat wij de macht kunnen grijpen.” Is dat geen ondermijning?” (10:39)
Volgens de klager klopten de gegeven citaten niet: er was in geknipt of de uitspraken waren überhaupt niet gedaan. De eindredactie van WNL op Zondag antwoordde de klager: “Regelmatig gebruiken we in WNL Op Zondag citaten van politici in een gesprek. U heeft gelijk dat de citaten afkomstig zijn uit langere interviews, maar ons ging het vooral om deze specifieke uitspraken. De presentator plaatst deze uitspraken in een bredere context door aan de minister te vragen of dit wel of geen ondermijning is van de democratische rechtsstaat, een legitieme vraag omdat in sommige media en op social media het partijverbod en Forum voor Democratie in één adem worden genoemd. De minister vertelt trouwens dat er op dit moment geen politieke partijen zijn die de democratische rechtsstaat ondermijnen.”
De klager schreef de eindredactie vervolgens: “Mijn punt is juist dat het in twee van de drie gevallen gaat om uitspraken die zij niet gedaan hebben.” De uitspraak van Thierry Baudet op 16 februari zou ontdaan zijn van tussenzinnen. En de opmerking van Gideon van Meijeren van 25 juni zou nooit gedaan zijn, maar verkeerd geciteerd in een tweet waarop WNL op Zondag zich baseerde. De klager stelde: “Met deze uitspraken kunt u het inhoudelijk oneens zijn, maar dat neemt niet weg dat het uw journalistieke plicht is om ze correct te citeren. Dat is niet gebeurd.” De klacht kwam dus terug naar de Ombudsman.
Zoektocht naar bronnen
Team Ombudsman merkte dat de uitspraken niet heel makkelijk te verifiëren zijn. De redactie schreef: “Deze citaten zijn afkomstig uit openbare bronnen en zijn terug te vinden op internet.” Maar als je de namen van de politici en de data intoetst op Google, kom je niet bij allemaal even snel bij de quotes of de gesprekken waaruit de citaten afkomstig zouden zijn. De quote van Baudet vind je zelfs niet wanneer je de quote letterlijk in de zoekmachine invoert. De quote van Van Meijeren van 10 juli vind je wel wanneer je de tekst invult op Google, maar artikelen geven verschillende data aan waarop het citaat zou zijn uitgesproken. Bijvoorbeeld NOS Nieuws en RTL Nieuws. De quote van Van Meijeren van 25 juni vind je wel als je hem letterlijk intikt.
We vroegen de redactie ook zelf welke bronnen er werden gebruikt. De redactie verwees daarop naar verschillende tweets. Maar die tweets blijken vervolgens niet altijd een exacte weergave van de woorden of de zinsvolgorde zoals de politici die hebben uitgesproken.
‘Citaat’ Baudet
Uit de video bij de tweet over de uitspraak van Kamerlid Baudet op 16 februari blijken delen weggelaten. Dit werd niet benoemd door de presentator. Daarnaast was de Nederlandse vertaling van de Engelse tekst meer een parafrase (weergave van de inhoud maar met andere woorden) dan een citaat.
Kijken we heel precies naar de uitzending, dan lijkt het door de wijze waarop de presentator de vraag stelde aan de minister alsof Kamerlid Baudet achter elkaar de zinnen uitsprak: “Ik geloof niet dat ideeën dingen veranderen, ik geloof dat wapens dingen veranderen. Het is een fantasie om te denken dat politiek daadwerkelijk dingen kan veranderen.” Maar dit was allereerst geen letterlijke vertaling van wat hij zei, het was een parafrase.
Daarnaast zaten er zinnen tussen de eerste en tweede zin. De zinnen die vertaald lijken te zijn in de tweet waarop de redactie zich zei te baseren zijn de volgende: “I am not a real believer in the power of ideas. I believe that ideas don’t really change things. I think guns usually change things. Elected officials don’t decide anything. It is all theater. It is completely fake.” Een langere video van het gesprek laat meer tekst zien: “I believe that ideas don’t really change things. I think guns usually change things,” zegt Baudet “and hard money. No, but I think wars and banks and those things really change things. So, who is behind those things, I do not really know. But it is happening, and it is very bad. Great question mark, it‘s been going on, we are living in the systematic destruction of the European world we have been experiencing it for like seventy years now. 75 years and it is terrible, weird”. Enkele minuten later zegt hij pas: “Elected officials don’t decide anything. It is all theater. It is completely fake.”
De tussenzinnen maken dat de lijn in het betoog van Baudet van ‘wapens veranderen zaken’ naar ‘politici veranderen niets’ minder dwingend of onontkoombaar wordt dan dat het gekortwiekte fragment uit de tweet deed voorkomen. De strekking wordt er niet volledig anders door, maar leidt wel minder recht naar de lading zoals de presentator deze in zijn vraag gaf. Het was goed geweest als de presentator in zijn vraag had duidelijk gemaakt dat het hier geen citaat maar een parafrase betrof van wat Baudets betoog inhield. En mogelijk had meer van de tussenliggende inhoud kunnen worden meegegeven.
Citaten of parafrases
Bij de opmerking van Van Meijeren op 25 juni is er twijfel mogelijk of hij zegt ‘grijpen’ of ‘krijgen’ en mist in het citaat zoals de presentator het uitspreekt het woord ‘weer’. De uitspraak van Van Meijeren was door de onduidelijkheid in wat er precies gezegd werd mogelijk niet helemaal correct, en door het ontbreken van een woord in elk geval onvolledig.
De citaten waren niet geheel compleet of geheel correct. Dat de tweets waarop de redactie aangaf zich te baseren ze zo geven, ontslaat de redactie niet van de plicht om te checken of ze wel zo gedaan zijn.
Wie stelt een citaat te gebruiken, moet daarin zorgvuldig zijn. En als tussenzinnen of woorden niet worden meegenomen, dient de strekking van het gezegde daardoor niet fundamenteel te wijzigen. De redactie vond dat dat niet zo was, de klager vond van wel.
De Ombudsman stelt dat een citaat compleet en correct moet zijn, anders moet je het een parafrase noemen. Maar ook wie parafraseert, moet nog steeds de strekking van een uitspraak respecteren. Wel heeft degene die parafraseert meer vrijheid in woordkeus. De Ombudsman schreef er eerder al eens uitgebreid over. In dit geval kon in elk geval één citaat lichtelijk anders uitgelegd worden door het weglaten van in het origineel wel uitgesproken tekst.
Wederhoor
De klager schreef de redactie en de Ombudsman: “De uitzending was niet evenwichtig, en er werd geen wederhoor toegepast. De berichtgeving was dus niet gebalanceerd en vertegenwoordigde geen verschillende visies.”
De Journalistieke Code geeft aan dat er geen wederhoor nodig is op het moment dat er gebruik wordt gemaakt van feitelijke verslagen. Een passage op video uit een openbaar interview, een bijdrage aan een openbaar debat of verslag van een bijeenkomst kunnen ook als zodanig worden gezien. Dus de redactie van WNL op Zondag was hier formeel geen wederhoor verplicht. De vraag werd gesteld aan de minister, en daarop hoefde niet verplicht ook een andere visie te volgen.
Conclusie
Een citaat is pas een citaat als er citaat op staat. Ofwel: een citaat moet kloppen. Het is slordig om iemand verkeerd te citeren en het kan schadelijk zijn; voor de persoon die verkeerd is geciteerd, maar ook voor het vertrouwen in het programma.
Parafraseren mag, maar moet dan niet als citaat gebracht worden. Het missen van een enkel woord in een citaat kan gebeuren en in een parafrase mag het gebeuren. Als dat een correct begrip van de uitspraak maar niet in de weg staat of tot een volledig ander begrip kan leiden van het citaat. Dat kon hier wel, zij het in beperkte mate.
Tweets mogen als bron worden gebruikt. Maar er moet wel worden gecheckt of de informatie in deze tweets klopt en welke context de gebruikte informatie oorspronkelijk had. Daarin schoot de redactie van WNL op Zondag te kort.
Het deel van de klacht waarin werd gesteld dat het programma verplicht wederhoor zou hebben moeten toepassen, vindt geen onderbouwing.