Cadeau voor de koning

De koning vierde zijn verjaardag, en kreeg van de NOS een enquête cadeau. Met magere waarderingscijfers. Nog maar 47 procent van de deelnemers aan de jaarlijkse NOS Koningsdag-enquête heeft vertrouwen in hem. Opnieuw een daling na de flinke duikeling van vorig jaar, meldden de berichten op Teletekst, NOS-website en bulletins. Er volgde een stroom klachten, zowel bij de omroep als bij de ombudsman. Waarom elk uur, de hele dag lang dit negatieve nieuws, schreven klagers, laat die man jarig zijn! Niet alleen Maastricht leefde afgelopen Koningsdag, dit sentiment ook.

Team Ombudsman keek naar de berichtgeving en de enquête. Vooropgesteld: dat je als journalistieke organisatie informatie brengt op het moment dat die nieuwswaardig is, dan doe je waar je voor bent. NOS Publieksreacties schreef aan de mensen die reageerden: “Ieder jaar doen wij rond Koningsdag een onderzoek rond dit onderwerp, juist omdat dit omstreeks Koningsdag een actueel onderwerp is. Wij vinden het op die dag relevant dit nieuws te brengen, omdat er dan een logische aanleiding is dit vertrouwen te peilen onder de Nederlandse bevolking.” Daar is niets mis mee: je zoekt altijd een zogenoemd ‘nieuwshaakje’ voor je bericht. Dat dat niet altijd tot leuk nieuws leidt, dat is niet anders. Maar er is meer te vertellen over de enquête.

Registreren, maar ook onderzoeken

De NOS-afdeling Evenementen verzorgt de uitzendingen op Koningsdag en is ook de afdeling die al sinds 2003 de enquête laat uitvoeren. “Onze afdeling doet verslag van de feestelijkheden,” legde de eindredacteur van NOS Evenementen uit. “In het verleden mochten we nooit erg dichtbij komen, het was vooral registreren wat langskwam.” Het is een van de wettelijke taken die de omroep volgens de Mediawet heeft: ‘het verzorgen van media-aanbod op het gebied van nieuws, sport en evenementen dat zich bij uitstek leent voor gezamenlijke verzorging.’ Dat sommige mensen zo’n uitzending als YouTube-fankanaal voor de Oranjes kwalificeren zegt in elk geval dat diegenen niet weten dat de Mediawet dit van de NOS vraagt.

Lastig zat om dat registreren te combineren met een journalistieke opdracht. Creatieve geesten vinden daar iets op. “In het verleden ging de koninklijke familie naar twee locaties,” zei de eindredacteur, “en daartussen zat een pauze van een tot soms wel drie kwartier voor de verplaatsing. Toen bedacht de toenmalig chef van de evenementenredactie om dat stuk van de uitzending journalistieker in te vullen, want we zijn een journalistieke organisatie. Dus gingen we onderzoeken hoe het land tegen de monarchie, de koningin en ook een beetje tegen zichzelf aankeek.” De Koninginnedag-enquête was geboren.

Wisselende uitkomsten

De enquête wordt nu al bijna 20 jaar voorafgaand aan de feestdag gehouden, door een gespecialiseerd onderzoeksbureau (sinds 2006 hetzelfde). Of er nu een royal relletje over een van de prinsen of prinsessen was, de koningin als moeder des vaderlands troostte bij een ramp, of dat een abdicatie en troonsopvolging aanstaande waren: er was en is ieder jaar wel iets dat de waardering beïnvloedt voor monarchie, individuele leden of de opstelling en taakopvatting van het staatshoofd.

Het ene jaar is de uitkomst van de enquête lovend, het andere jaar is er kritiek. “Het schommelt,” zegt de eindredacteur. “Wij vinden dat de monarchie meer is dan de Oranjes, de enquête geeft ook de stand van het land, hoe kijken we naar de instituties in ons land. Dat ondervragen we.” Het is niet de omroep die iets vindt, de uitkomsten volgen uit de antwoorden van de mensen die meewerken aan de enquête. En omdat de enquête al zoveel jaar gehouden wordt, zijn er inmiddels trends zichtbaar en analyses te maken.

Er worden nu verbanden gelegd en je kunt een breder perspectief schetsen, wat een journalistieke organisatie hoort te doen. Na eerdere dips en pieken wijzen de trends met name de laatste paar jaar, zoals het artikel op de NOS-website laat zien, naar afnemende waardering en steun. Zij het niet in dezelfde mate voor de monarchie als instituut of voor elk individueel lid van de familie. Met name het vertrouwen in de koning zelf loopt terug en dat was zonder twijfel het belangrijkste nieuws uit de enquête van dit jaar. Wilt u de hele enquête nalezen, die is terug te vinden via de omroep.

Verslikken

Nee, het was vast niet de leukste uitkomst voor de jarige koning. Maar moet je het dan maar niet melden? Zoals de omroep aan de klagende mensen schreef: “Het is niet ons werk om het koningshuis in een positief dan wel negatief daglicht te plaatsen, maar om het nieuws te brengen zoals het is.” En dat klopt. Je zal dan altijd nadenken hoe je iets formuleert. Bij een ultrakort bericht zoals op Teletekst, het medium waarover deze keer opmerkelijk veel reacties binnenkwamen, zal iets in de beknoptheid mogelijk sneller geïnterpreteerd worden als een vlieg op de roomsoes. De teletekstredacteur weet dat, maar zal ook het nieuws waarheidsgetrouw moeten melden. Leuk of niet leuk is geen afweging.

De koning zelf zei dat peilingen hem niet zoveel doen maar opbouwende kritiek te omarmen, “anders eindig je als Poetin, en dat wil niemand.” In huize ombudsman werd vermoed dat op dat moment in het kabinet – staatsrechtelijk verantwoordelijk voor wat de koning zegt, ook over andere staatshoofden – iemand zich in zijn oranje tompouce verslikte.

Oppoetsen

Vroeg een deel van het publiek zich tot slot nog af, als je het over de verwoording van het nieuws hebt: hoe kon de koningshuisverslaggever in het avondjournaal zo stellig zeggen dat “ze” (de koninklijke familie) waarschijnlijk wel de enquêtecijfers willen opkrikken aangezien de koning volgend jaar tien jaar op de troon zit en dan “de balans wordt opgemaakt”? En dat ze hierom er alle belang bij hebben om de cijfers op te poetsen en hopen dat deze Koningsdag daarbij heeft geholpen? 

Van een verslaggever wordt gevraagd nieuws te duiden, maar klonk dit niet als ‘framen’ om het nieuws van de dalende cijfers nog wat extra glans te geven? De verslaggever zei dat het de koning “als persoon heel erg raakt”, maar de kijkers zagen dat niet. Het beste help je dan met de inside informatie die je als gespecialiseerd verslaggever hebt het publiek die contrasterende beelden en uitspraken te rijmen. Kan je de bronnen voor je opmerkingen geven, dan is dat goed en geef je de kijker extra inzicht. Kan je dat niet – bij koningsnieuws vanwege vertrouwelijkheid nogal eens het geval – dan kan iets meer duiding hoe je tot je uitspraken komt helpen. Anders gaat het publiek veronderstellen dat je van je eigen lezing algemene bevindingen maakt.

“Zoals soms ook met Haagse bronnen, kun je kringen rond het Hof niet met naam en toenaam noemen,” bevestigde de verslaggever. “Wat ze vertellen wel. Daarom haalde ik “het Hof” ook aan in het journaal. En vertelde hoe zij naar deze cijfers kijken (een temperatuurmeting) en waar hun belang zit. Dat is niet mijn eigen lezing, maar mijn journalistieke vertaalslag, gevoed door gesprekken met betrokkenen het hele jaar door.”

Een instituut

De NOS Koningsdagenquête is inmiddels een instituut dat navolging heeft gekregen, ook EenVandaag ondervroeg in de aanloop naar Koningsdag het eigen kijkerspanel (met eveneens nogal negatieve uitkomsten). Dit jaar in de enquêtes geen leuk cadeau voor de koning, dus. Maar hij kan wat met opbouwende kritiek, zei hij. Om in lijn met de verslaggever koningshuis te blijven: de koning heeft nog een heel jaar om met een dikke voldoende zijn tweede lustrum te kunnen vieren.